YENİ аTÜRK аÉDÉBİYYATI аHAQQINDA

 

 

 

1.Yeni türk édébiyyatı haqqında ümumi icmal

2.Yeni türk édébiyyatının yaranmasının maddi-müqéddém

ааааааааааааааааааааааааааааааааааааааааааааааа şértléri

3.аа Yeni dövr türk édébiyyatında divan şeТri

4.ааа Yeni dövr édébiyyatının séciyyévi céhétléri

5.УServet-ı fünunФ édébiyyatı vé onun Azérbaycan édébiyyatına tésiri

6.а Yeni dövr édébiyyatında fikir axınları

7. аQaynaqlarаааааааааааааааааааааа

 

 

1.Yeni türk édébiyyatı haqqında ümumi icmal

 

аа Türk édébiyyatının téşékkülü, tékamülü vé inkişaf dövrléri haqqında hém Türkiyenin özündé, hém dé ondan kénarda çox yazılıb. Mésélén, Abdülhalim Mémduhun 1890-cı ( h.1306 ) ildé néşr olunmuş УTarihi- édébiyyati osmaniyéФ, Aliа Ékrém Bolayırın 1924-cü ildé işıq üzü görmüş УTürk édébiyyatı tarihiФ, Yusuf ŞeТrifin 1925-ci ildé çıxan УÉdébiyyat tarihiФ, İsmayıl Hikmétin dörd cillddén ibarét olan УTürk édébiyyatı tarihiФ, İsmayıl Habibin 1926-cı ildé buraxılmış УTürk téceddüd édébiyyatı tarihiФ, Fuad Köprülüzadénin hémin ildé böyük marağa sébéb olan УTürk édébiyyatı tarihiФ, Agah Sırrı Levéndin 1928-ci ildé latın élifbası ilé télébélér üçün yazılmış УÉdébiyyat tarihi dérslériФ, Sadéttin Nüzhét Érgunun 1931-ci ildé çap etdirdiyi УTanzimata kadar muhtasar türk édébiyyatıФ, eyni ildé Tahir Olgunun hazırladığı УTürk édébiyyatına dair manzum bir muhtıraФ dérsliyi, Célal Tahsinin 1933-cü ildé litséylér üçün nézérdé tutulmuş УÉdébiyyat tarihi dérslériФ, Hasan Ali Yücélin xalq vé tékké şairlérinin yaradıcılığınıа ehtiva edén УTürk édébiyyatına toplu bir bakışФ éséri bu sahéyé dair yazılmış kitablardandır.

аа Muvaffak Hüsnü Béndérlinin УÉdébiyyat vé édébiyyat tarihi él kitabıФ, Mustafa Nihat Özönün УMétinlérlé muasır türk édébiyyatı tarihiФ, Orhan Rızanın УTürk édébiyyatı tarihiФ, Vasfi Mahir Kocatürkün УYeni türk édébiyyatıФ, Hıfzı Tevfik Gönénsoyun vé Nihat Sami Banarlının УRésimli türk édébiyyatı tarihiФ, İbrahim Nécmi Dilménin УTanzimat édébiyyatı tarihi notlarıФ, A.Férhanın У УTürk édébiyyatı tarihiФ, A.H.Tanpınarın УXIX asır türk édébiyyatı tarihiФ, Cevdét Périnin УTanzimat édébiyyatında Fransız tésiriФ vé başqa müélliflérin dé ésérlérini buraya élavé etsék uzun bir siyahı alınar.

аа Yuxarıda qeyd olunduğu kimi, türk édébiyyatına dair Türkiyédén kénarda da tédqiqatlar aparılmışdır. Azérbaycan, Avropa vé rus şérqşünaslarının apardıqları bézi tédqiqat işlérini xatırlatmaq istérdik. Aqşin Babayev, Aydın Abıyev, Nüşabé Araslı, Tofiq Mélikov, Allahşükür Qurbanov, Éhméd Éhmédov, Ébdüléli Kérimov, Éskér Résulov, Jalé Éliyeva, Aydan Xéndan, Ramazan Éhmédov vé başqalarının néşr olunmuş kitabları türk édébiyyatının müxtélif problemlérinin öyrénilmésindé éhémiyyétli rol oynamışdır.

ааа Rus vé Avropa şérqşünasları türk édébiyyatının téhlil vé tébliğindé danılmaz xidmétlér gösrérmişlér. Qordlevskiy, Krımskiy, Smirnov, Alkayeva, Barolina, Broun, Gibb, Bombaci vé başqalarının tédqiqatları bütövlükdé şérqşünaslığa, xüsusén dé türkologiyaya çox qiymétli töhféélérdir. Bütün bunlarla yanaşı yeni dövr türk édébiyyatında baş vermiş édébi proseslér vé onların Azérbaycan édébiyyatında izléri indiyé qédér monoqrafik şékildé elmi tédqiqat obyekti olmamışdır. Türkiyénin müxtélif kitabxanalarında élyazması şéklindé saxlanılan bézi sénédlérin aşkarlanması vé türk édébiyyatşünaslığına dair dövrü métbuatda işıqlandırılan bézi méqalélér, habelé şéxsi araşdırma néticési méséléléré müasir dövrün télébléri baxımından yanaşmağı şértléndirmişdir. Téqdim olunan tédqiqat işindé Azérbaycanın güneyindé vé quzeyindé yaşamış édiblérin yaradıcılığına tésir göstérmiş türk yazıçı vé şairlérinin mövcud ésérlériné müraciét olunaraq édébi proseslérin ümumi ménzérési canlandırılmağa céhd edilmişdi.

а Türklérin Qérb sivilizasiyasını ciddi şékildé öyrénmeléri tarixi baxımdan gec zamana tésdüf edir. Bizim fikrimizcé, bu gecikménin sébébi türklérin uzun müddét qérbliléré éhtiyaclarının olmaması ilé izah olunmalıdır. Güclü dövlétçilik énéneléri olan türklérin XYİİ ésré qédér Avropadan né isé öyrénmék istémélériné zéruriyyétléri olmadığından hémin proses uzun illér boyu éks istiqamétdéЧqérblilérin türklérdén öyrénmé sémtindé getmişdir. XVİİİ ésrdén etibarén dünya dövlétlérinin birgé vé qérézli siyasétléri néticésindé Osmanlı dövléti bir-birinin ardınca üç qitédé malik oluqları éraziléri itrméyé başladı. Xarici qüvvélérin téhrikilé ölké daxilindé müxtélif hérékatlar tüğyan etdi, ixtilal başladı. İqtisadi, hérbi vé siyasi gхrilémélér labüdléşdikcé Osmanlı dövléti xarici sérmayédarlardan asılı véziyyété düşdü. Écnébilérdén borc almağa mécbur qalan Osmanlı dövléti borc sahiblérinin téléblérini qébul étmeyi tééhhüd götürdü. Hémin téléblérin siyahısında birinci yerdé ölkédé islahatların keçirilmési, azsaylı etnik qruplara burjua azadlıqlarının verilmési, dövléti idaré işlériné onların da célb olunması, xarici vé daxili siyasétdé donor ölkélérlé mütléq mésléhétléşméli kimi şeТrtlér dururdu. Faktiki olaraq Osmanlı dövléti borc kapitalının ésiriné çevrilirdi. XIV-XVII ésrlérdéki hérbi gücdén, iqtisadi qüdrétdén ésér-élamét belé qalmamışdı. Avropalıların téşéxxüslé Уxésté adamФ adlandırdıqları Osmanlı dövléti mövcudluğunun qürubunu yaşamaqda idi.

ааа Ölkéni qarşılaşdığı félakétdén qurtarmaq mécburiyyétindén islahatlara başlanıldı. Éslindé hémin islahatların Osmanlı dövlétiné faydasından daha çox zéréri olmuşdu. Azlıqda qalanlara medéni muxtariyyétin verilmési séparatçı qüvvelérin iştahasını arırırdı, onlar hélli mümkün olmayan yeni-yeni téléblér iréli sürürdülér. Belé qüvvelérin önündé Fransa vé İngiltérénin déstéklediyi, Rusiyanın téşviq etdiyi érménilér dururdu. Édébiyyat vé incésénétdé dé islahatlar aparılması mésélési nézérdén qaçmamışdı. Türk şairlériné Avropa standartlarına uyğun ésérlér yazmaq tövsiyyé olunurdu. İlk baxışda bu işdé heç bir zérérli céhét görünmür, lakin Mésélénin mahiyyétindé qérézli planlar dururdu. Méqséd heç dé türk oxucusunu geniş dünyagörüşlü etmék deyildi.

ааа Ésas hedéf türk oxucusunu kosmopolit ruhda yétişdirmékdén, onu loyal insana çevirmékdén, Avropaya réğbét yaratmaqla öz ménevi déyerlérindén vé kökündén uzaqlaşdırmaqdan, son néticédé manqurdlaşdırmaqdan ibarét idi. Milli heysiyyétini itirénléri isé idaré etmék, isténilén sémté yönéltmék olduqca asan méseledir. Avropanın hakim dairelérinin ideoloqları qérbliléşmé ideyasını yeni müstémlékeçilik métodu né nézéri silahı kimi işléyerék Osmanlı dövlétindé sınaqdan çıxarmaq isteyirdilér. Qeyd edék ki, XIX ésrdé yenilikçilérdén bir qrupu bilérékdén vé ya bilmeyerékdén avropalı ideoloqların hazırladığı téléyé düşsé dé türk ziyalılarının böyük qismi hémin seddi méharétlé keçérék milli ménafeyé vé dövlétçilik prinsipiné sadiq qalmışlar. Bu tédqiqat işindé méhz belé ziyalıların yaradıcılığından vé xidmétlérindén béhs olunacaqdır.

аа Qérblilşmé hém dé Osmanlı édébiyyatında édébi dilin sadeléşmésini téléb edirdi. Divan édébiyyatından férqli dildé yazmaq bir céhétdén téqdirélayiq haldır. Doğrudan da, édébiyyat xalq üçündürsé, xalqın anladığı, başa düşdüyü, informasiyanı qébul edé bilécéyi dildé olmalıdır. Digér téréfdén, yazı dili ilé danışıq dilinin eyniléşdirilmésinin ménfi céhéti dé vardı. Mésélén, divan şairi Baki, Néfi, Şeyx Qalib veya Nedimi hém Azérbaycanda, hém Orta Asiyada, hém Hindistanda oxuyub başa düşürdülér, çünki, Süruri, Fédai, Émani, Névai, Hébibi, Cürmi vé başqa divan şairléri dé hémin dildé yazırdılar. Başqa sözlé, divan şairlérinin dili müéyyén qrup oxucular üçünа anlaşıqlı olmasa da édébi dil unifikasiyası üçün real zémin hazırlayır vé édébi yazıların yayılma arealı genişlénirdi.

а Türk édébiyyatında édébi proseslérin öyrénilmési türk édébiyyatıа tarixinin déqiqléşdirilmésiné, türk-Azérbaycan édébi élaqélérinin inkişaf mérhélélérinin düzgün müéyyénléşdirilmésiné, XIX-XX ésrlérdé féaliyyét göstérmiş şair vé yazıçıların yaradıcılığının obyéktiv téhliliné imkan verécék, Azérbaycan édébi mühitinin parlaq simalarından olan H.Cavid,а É.Cavad, C.Cabbarlı, A.Sur, S.Ménsur, M.Müşfiq, S.Hüseyn, T.Şahbazi, A.İldırım, M.Hadi vé başqa qüdrétli sénétkarların édébi métodunu daha düzgün qavramağa yardım edécékdir.

аTarixi méxézlérdén mélum olduğu kimi, Osmanlı dövlétinin ténézzül dövrünün ésası XVI ésrin sonlarından qoyulmuşdur. XVII ésrin sonlarından sürétlénén bu ténézzül prosesi 1799- cu ildé Karlofça, 1718- ci ildé isé Pasarofça sülh müqavilelérinin bağlanması ilé daha da sürétlénmişdir. O zamana qédér Qérb dövlétléri ilé sadécé ticari vé qismén dé hérbi élaqélér saxlamağın téréfdarı olanlar Qérb dünyası ilé münasibétlérin yaranıb inkişaf etdirilmésinin dövrün télébi oduğunu dérk etdilér. Qeyd olunan sahédé iréliléyiş yaratmaq üçün müxtélif tedbirlér görülürdü. Mésélén, 1720- ci ilin oktyabr ayında XV Luinin hakimiyyété gélmésini tébrik etmék üçün MÉhméd Çélébi Parisé göndérilmşdi.

аа Doqquz ay davam etmiş bu ziyarétin yalnız nézakét séféri olmasını düşünmzk sadélövhlük olardı. M. Çélébinin geriyé qayıtdıqdan sonra müféssél séférnamé yazmasi da belé séférin önémini artırır. Osmanlı dövlétindé, xüsusénа İstanbulda yeni éhval-ruhiyyénin yaranması müşahidé edılır. Parisdén İstanbula tanınmış memarlar, dérzilér, tacirlér, ayrı-ayrı mütéxéssislér gélméyé аbaşlayır. Beléliklé, Fransaа Osmanlı dövléti ilé geniş élaqé yaradan ilk dövlét olur. Xüsusén sultan I Mahmudun zamanında Qérbé meyl güclénmişdi. Fransız tébéési olan Conte de Bonneval - islam dinini qébul etdikdén sonra Ahmed Paşa- osmanlı ordusunda artilleriyaninа modernléşmésindé mühüm rol oynamışdır. Fransız édébiyyatı, musiqisi, incésénéti ölké daxilindé yayılmağa başlamışdı. Lakin I Mahmuddan sonra hakimiyyété gélén III Osman qérbléşménin éleyhdarı kimi tanindi, ölkédé féaliyyét göstérén xariciléri qovdurdu vé qérbléşmé prosesi dayandırıldı. Osmanlı dövlétinin Avropa dövlétléri ilé iqtisadi-medéni élaqélérinin bir sistem halında, bütöv şékildé inkişaf etdirilmési zérurétini dérk edén sultanа III Sélimа olmuşdur. Yeniléşmé prosesinin Osmanlı dövlétinin sérhédlérini vé itirilmiş hérbi qüdrétinin qaytaracağına, dünya siyasétindé nüfuzunun bérpa edécéyiné inanmaq, élbétté ki, sadélövhlük olardı.

аа Bunu Osmanlı dövlétinin başında duranlar da dérk edirdi, amma félakétli seviyéyé çatmış böhran, Rusiya imperiyasının daim artan tézyiqléri Bab-i ali sarayında oturanları bu addımı atmağa mécbur etdi. İrélidéki fésildé dé qeyd edildiyiyi kimi, sonralarЧXX yüzilliyin başlanğıclarında türk édébiyyatında mövcud olmuş müxtélif fikir axımlarının témsilçiléri arasında ténzimatı déstékléyénlérlé yanaşı onun ölké tarixiné, siyasétiné, nüfuzuna, torpaq bütünlüyüné öldürücü zérbé vurduğunu iddia edénlér dé vardı. Osmanlı imperiyasının çöküşünü şériétdén uzaqlşma ilé élaqéléndirméyé céhd edénlér yenidén Уéski günléré dönmékФ xülyasını gerçékléşdirméyé çalışırdılar.

аа Başqa sahélérdé yeniléşmé prosesini pisléyénlér édébi sahédé olan déyişiklikléri téqdir edirdilér. Divan édébiyyatının téréfdarları tédricén azalır, énénévi méhébbét vé médhiyyé mövzularının yeriné daha aktual méséléléri işıqlandıran, cémiyyét üzvlérini düşündürén problemléri açıqlayan ésérlér gündémé gélirdi. Türk édébiyyatı dünya édébiyyatı klassiklérinin nümunéléri ésasında yaranmış janrlarla zénginléşirdi. XX ésrin télatümléri içérisindé ziqzaqlarla inkişaf edén édébi nésil müxtélif édébi dérnéklér vé métbu orqanlar étrafında birléşir, öz fikirlérini geniş ictimaiyyété ménimsetmék üçün féallıq göstérirdilér.аааааааа

УBatıcılarФ, УİslamcılarФ, УİctimayuncularФ, УMéslékçilérФ, BitaraflarФ vs kimi fikir axımlarında mübarizé aparan yeni türk édébiyyatının nümayéndéléri arasında éslindé o qédér dé késkin sérhédlér yoxdu. Onları birléşdirén bir amal vardıЧölkéni félakétdén qurtarmaq. Eyni méqsédé müxtélif yollarla çatmaq istéyén türk édibléri hétta cümhuriyyét qurulduqdan sonra da bir müddét öz taktiki gedişlérinin doğruluğunu isbatlamağa çalışmışlar. Bu sébébdén dé béziléri inzibati-hüquqi cézalara da méruz qalmış, ölké sérhédlérindén kénara göndérilmişlér.ааааааааааааааааааааааааааааааааа

Türk édébiyyatı ilé Azérbaycan édébiyyatının qaynaqları bir olsa da geopolitik durumla bağlı olaraq XIX ésrdén başlayaraq demék olar ki, férqli édébi müstevilérdé inkişaf etmişdir. Türk édébiyyatı Avropaya, Azérbaycan édébiyyatı isé rus édébiyyatına doğru istiqamétlénmişdir. Düzdür, rus édébiyyatı adlı élahiddé bir édébiyyat yoxdur,а amma rus édébiyyatı da eyni zamanda tam Avropa édébiyyatı da deyildir. Férqli céhétlér, spesifik mövzular, férqli baxışlar, adét-énénélér, éhalinin hazırlıq séviyyési vé sair xarakterik cizgilér rus édébiyyatını séciyyéléndirmişdir. Méhz bu xüsuslar, eyni zamanda, siyasi şérait Azérbaycan édébiyytını türk édébiyyatından férqli etmişdir. Bu tédqiqat işindé qeyd olunanları araşdırmaqla yanaşı, türk édébiyyatının Azérbaycan édébiyyatına vé éksiné olan édébi proseslér imkan vé bacarıq daxilindé téhlil edilmişdir.аааааааааааааааааааааааааааааааааааааа

Türk édébiyyatında aparıcı mövzuların, édébi janrların, bu janrların nümayéndélérinin édébi kredoları, tésirléri, aid olduqları édébi méktéblérin féaliyyétléri, türk-Azérbaycan édébiyyatları arasındakı édébi élaqéléri konkret édébi nümunélér ésasında téhlil olunaraq hémin ésérlérin yaranma şéraiti vé şértléri dé tédqiqata célb olunmuşdur.

Bu ésérin müddéaları türk édébiyyat tarixi mütéxéssislériné türk édébiyyatının inkişaf mérhélélérini déqiqléşdirmékdé, Azérbaycan édébiyyatına olan tésirléri müéyyénléşdirmékdé, türk ЦAzérbaycan édébi élaqélérini tédqiq etmékdé, türk édébi-ictimai mühitindé fikir axınlarını izlémékdé, yüz illér boyu davam edén lisani-osmani adlı qéliz üslubun yaranmasının tarixi köklérini, sébéb vé néticélérini xronoloji ardıcıllıqla müşahidé etmékdé yardımçı ola bilér. УYeni türk édébiyyatında édébi proseslér vé onun Azérbaycan édébiyyatında izlériФ adlı monoqrafiyanın tédqiqat obyektiné daxil olan bir sıra mésélélér УTürk édébiyyatının inkişaf yollarıФ (Bakı, 2001) vé УYeni türk édébiyyatında édébi proseslérФ ( Bakı, 2002 )а adlı monoqrafiyalarda işıqlandırıldığından hémin méséléléré tékrar işıqlandırmağı lazım bilmémişik.а Téqdim olunan tédqiqat işi Bakı Dövlét Universitetinin Türk filologiyası kafedrasında yeriné yetirilmişdir. Tédqiqat işinin ésas müddéaları 1982-2004-cü illérdé dérc olunmuş méqalelérdé, müxtélif elmi konfransların materiallarında öz éksini tapmışdır. Araşdırma işinin ésas nézéri hisséléri eyni zamanda müéllifinа www.ram Ц axmedov. narod. ru veb saytında internet séhifésiné daxil edilmişdir.

Müéllifin bir sıra fikirléri türk édébiyyatşünaslarının vé elécé dé keçmiş SSRİ mékanında féaliyyét göstérmiş édébiyyatçı türkoloqların mülahizeléri ilé ziddiyyét téşkil edir. Araşdırmada iddiaçı méséléléré öz baxış bucağından yanaşaraq hémin problemléré müasir dövrün téléblériné uyğun şékildé açıqlıq gétirméyé çalışır. Keçmiş SSRİ mékanında yaşayan alimlér mövcud siyasi rejimin basqısı altında çox zaman düşündüklérini qélémé ala bilmémişlér, sosializm realizminin dominant olduğu ölkédé başqa cür yazmaq imkansız olduğundan başqa sahélérlé yanaşı türk édébiyyatı ilé méşğul olan alimlér héqiqéti ifadé etmékdé çétinlik çékmişlér. SSRİ dağıldıqdan sonra onu téşkil edén respublikalar öz müstéqilliklérini elan etmiş, édébiyyat sahésindé dé qadağalar götürülmüş, hadiséléré baxış bucağı déyişmişdir. Bu sébébdén dé tédqiqat işindé férqli mövqelér éks olunmuşdur. Türkiyé Respublikasında néşr edilmiş édébiyyatlardan yararlanmaq fürséti dé araşdırmanın férqli néticélérlé yekunlaşmasına sébéb olmuşdur. Biz araşdırma mövzusu ilé bağlı müxtélif müélliflérin ésérlérini minnétdarlıq hissi ilé oxuduq vé onlardan yetérincé faydalandıq. Öncédén bunu qeyd etméyi özümüzé borc bilirik ki, öz soydaşlarımızın qéléminé méxsus olan tédqiqat ésérléri başqaları ilé müqayisédé çox sanballı,а obyektiv, méntiqi vé daha inandırıcı tésir bağışlayır. Xarici tédqiqatçılarda téhlildén daha artıq tésvirçilik vé ménbeşünaslıq qüvvétlidir. Biz hér iki istiqamétdé olan araşdırmalardan imkanımız daxilindé faydalanmağa çalışdıq.

Bu işin érséyé gélmésindé birbaşa vé dolayı yolla bizé yardım etmiş Kars Kafkas Universitetinin vé xüsusi ilé Bakı Dövlét Universitetinin Türk filologiyası kafedrasının émékdaşlarına öz téşékkürümüzü bildiririk.аааааааа

 

 

 

2.Yeni türk édébiyyatının yaranmasının maddi-müqéddém

ааааааааааааааааааааааааааааааааааааааааааааааа şértléri

ааааааааааааааааааааааааааааааааааааааааааааааааааа

аYeni türk édébiyyatı vé ya édébiyyati-cedidé adlandırılan édébi mérhélé tarixi baxımdan XIX ésrin axırlarından başlıyır. Bu mérhélénin başlanğıcı Osmanlı xanédanlığının o zamanlarda zéiflémési vé Avropa dövlétlérinin qeyd olunan ölkéyé tézyiqléri artırması ilé bilavasité bağlıdır. Zaman özü héyatın bütün sahélérindé olduğu kimi, édébiyyat sahésindé dé déyişikliklér téléb edirdi. Uzun illér boyu édébiyyata xidmét etmiş bir sıra édébi janrlar yeni ruh, yeni néfés istéyén édébi ictimaiyyétin zövqünü oxşamaqda, onun hiss vé héyécanlarını bütün téférrüatı vé genişliyi ilé ifadé edé bilmékdé aciz idi. Şübhésiz, belé düşünmék olmaz ki, köhné janrlar büsbütün bütün imkanlarını tükétmişdi. XIX yüzilin tanınmış sénét adamları, incésénét xadimléri Avropa standartlarına cavab veré bilécék ésérlérin yazılmasının zéruri héyati télébata çevrildiyini, téréqqinin méhz bu yoldan keçdiyini dérk etdiklérindén cémiyyéti bu istiqamétdé köklénmésinin vacib sayırdılar. Osmanlı dövléti érazisindé yaşayıb-yaradan édiblérin öncülléri olan İbrahim Şinasi, Namiq Kamal, Ziya Paşa, Ahmet Midhat, 1890-cı illérdén sonra bu hérékata qoşulmuş Cénab Şéhabeddin, Tofiq Fikrét, Xalid Ziya vé başqaları türk édébiyyatının yeniléşmési sahésindé mümkün olan işléri görmüşlér (1, 17 ).

Yeni édébi növ vé janrların ilkin nümunélérini yaradan novator türk édibléri türk édébiyyatının Avropaya yönélmésindé öncül olmuşlar. Dramaturgiya, roman, hekayé, ménsur şeТr kimi janrların türk édébiyyatında ilk örnékléri, tébii ki, hélé Avropa standartına cavab veré bilmirdi, lakin türk édébiyyatına yeni édébi ruhun gélmésiné, mövzuların genişlénmésiné, türk oxuyucularının trafaret ibaré vé ifadélérdén qurtulmasına sébéb olmuşdur. Mésélén, УSérvéti-fünunФ dönémindén bir qédér évvélki dövré tésadüf edén ménsur şeТr türk divan şeТriné adét etmiş édébi mühitdé güclü reaksiya doğurmuşdu (2, 76 ). Mélumdur ki, ménsur şeТr büsbütün Avropa édébiyyatına xas olan şeТr növüdür. XIX ésrin ortalarında yaşamış Fransız Rimbaud vé Baudelairé УProse poetiqueФ kitabında ménsur şeТrin ilkа örnéklérini yaratmışlar. Türk édébiyyatında bu şeТrin ilk nümunésini Xalid Ziya 1890-cı ildé néşr etdirdiyi УMénsur şeТrlérФ kitabında vermişdir. Kitabın ön sözündé Xalid Ziya yazır ki, bu nésrdé fikirlér şairané olduğu üçün kitaba ménsur şeТrlér adını vermeyi düşündüm. Kitabda qafiyé vé vézn axtaracaq oxucuların edécéyi etiraz méni qétiyyén maraqlandırmır. Qeyd edék ki, Récaizadé Ékrém hélé 1886-cı ildé УTakdiri élhanФ adlı yazısında hér şeТrdé qafiyé vé véznin olması vacib deyilФ fikrini iréli sürmüşdür ( 3, 132 ). Bir sözlé, yeni édébiyyat köhné édébiyyatın güclü müqaviméti ilé qarşılanırdı.

аааа Oxşar édébi ménzéré Azérbaycan édébiyyatında da baş verirdi. XIX ésrin 30-40-cı illérindén başlayan édébi yeniléşmé hémin ésrin ikinci yarısından xüsusi vüsét almışdı. Maraqlıdır ki, Azérbaycan édébiyyatında yeniléşmé türk édébiyyatı ilé müqayisédé daha érkén vé daha masştablı idi. İ.Qutqaşınlı, A.Bakıxanov, M.Ş. Vazeh, S.Şirvani, M.Axundov, N. Vézirov vé adlarını qeyd etmédiyimiz onlarla başqa édiblér édébiyyata hém mövzu, hém dé janr baxımından yeniliklér gétirmişlér. Méhz XIX ésrin ikinci yarısı türk vé Azérbaycan édébiyyatları üçün çox önémli dövr kimi édébiyyat tarixiné daxil olmuşdur. Édébiyyat işi tédricén téréqqi edirdi. Hém türk, hém dé Azérbaycan édébiyyatında yeni ruhlu ésérlér vé onların ruhuna uyğun édébi janrlar yaranırdı. Maarifçilik mövzusu qeyd olunan dövr üçün aparıcı mövzuya çevrilmişdi. Avropa édébiyyatının birbaşa édébi tésirindé olan türk édébiyyatı vé rus édébiyyatının vasitési ilé dolayı yolla maarifçilik céreyanını güclü axını qarşısında qalan Azérbaycan édébiyyatında ümumbeşeТri ıdeyaları éks etdirén ésérlér yaranırdı.

аааа Maraqlıdır ki, Azérbaycan édibléri bézi sahélérdé türk hémkarlarını qabaqlamışdılar. Mésélén, dramaturgiya sahésindé Mirzé Fétéli Axundov 1850-1855-ci illérdé dram ésérlérinin ilk nümunélérini yaratmışdı, halbuki, türk édébiyyatında bu sahédé ilk addımı (Hayrullah Éféndinin 1844-cü ildé yazmış olduğu dörd pérdéli УHikayeyi-İbrahim Paşa be İbrahimi-GülşéniФ ésérini nézéré almasaq) İbrahim Şinasi 1859-cu ildé, M.F.Axundovdan doqquz il sonra atmışdı. Égér Şinasi УŞair evlénmésiФ adlı cémi bir pyesа yazmışdısa ( hémin ésér birpérdéli idi ) vé 1908-ci ilé qédér séhneyé qoyulmamışdısa, M.F.Axundov altı pyes müéllifi kimi şöhrét tapmışdı vé onun komediyaları 1852-ci ildé hétta sankt Pétérburqda tamaşaya qouylmuşdu. İbrahim Şinasinin qélémé aldığı mövzu méhdud bir çevréyé aid idisé M.F.Axundovun müraciét etdiyi mövzular ictimai héyatın isténilén sahésiné témas edirdi. İbrahim Şinasidén férqli olaraq daha mükémmél téshil almış M.F.Axundovun ésérléri müéllif ideyasının séhné técéssümünün héllindé daha uğurlu tésir bağışlayır.

аа Azérbaycan édibléri milli şüurun oyanması sahésindé daha ciddi néticé qazanmağa başlamışdılar. Égér türk vé Azérbaycan édiblérinin yaradıcılığındakı dil xüsusiyyétlériné nézér salsaq Azérbaycan édiblérinin milli dil sahésindé dé öncül olduqlarını görérik. M.F.Axundovun séhné ésérlérinin dilindé éréb-fars sözléri İ.Şinasinin pyesindéki écnébi alınmalardan müqayiséolunmaz dérécédé azdır.

аа Ténqidi realizm türk édébiyyatında rüşeym halında olduğu halda, Azérbaycan édébiyyatında ténqidi ralizm çiçéklénmé dövrünü keçirirdi. Türk şairléri daha çox tésvirçiliyé vé hécvé üstünlük verirdilérsé, Azérbaycan şairléri dövrün sosial problemlérinin hélliné yardım edé bilécék ténqidi şeТrlér yazmağa téşébbüs göstérirdilér. Édalét naminé qeyd etméliyik ki, XIX ésr türk édébiyyatında S:É:Şirvaniyéа münasib şair yoxdur. Sabir inqilabi satirik kimi néinki Azérbaycan, elécé dé dünya édébiyyatında fénomén kimi tanınmaqdadır.

ааа Yeni dövr türk édébiyyatı ésasén beş mérhélédén ibaretdir. Birinci mérhélé ténzimat, ikinci dövr УSérvéti-fünunФ, üçüncü mérhélé УFécri-atiФ, dördüncü dövr méşrutiyyét, beşinci dövr cümhuriyyét dönémi adlandırılır ( 4, 265 ). Avropa édébiyyatına istiqamétlénmé ténzimat dönémi ilé başlayır. Bu dövrün yaranması tarixi baxımdan УGülxané xétti- şeТrifinin imzalanması ilé başlayır, lakin bu müddété qédér Osmanlı xanédanlığında hém dé édébi-ictimai mühiti düzgün déyerléndiré bilmék baxımından maraqlı hadisélér baş vermişdi. Qısaca olaraq onları nézérdén keçirék. Avropa ölkélériilé, xüsusén dé Fransa ilé siyasi vé medéni yaxınlıq istér-istéméz Osmanlı dövlétindé müéyyén déyişiklikléré sébéb olurdu. 1703-1730-cu illérdé hakimiyyétdé olmuş Sultan III Éhmédin zamanında ( xatırladaq ki, bu dövr elmi édébiyyatda Lalé dörü kimi méşhurdur.) Fransa ilé olan iqtisadi-siyasi élaqélér nézéré çarpacaq dércedé artmışdı ( 5, 68 ). XVIII ésrin 20-ci illérindé Parisdé séfir olan Mehmet Çélébi Fransa haqqında maraqlı séyahét kitabı yazmışdı. Bu kitabda fransızların héyat térzi, métbéxi, etnoqrafik nailiyyétléri, bir sözlé, hér işléri heyranlıqla vésf edilir, türk oxucusunda belé héyat térzi tébliğ olunurdu.

ааа Ölkédé avropalaşmağa meyl hissinin gücléndiyi bir vaxtda Patrona Xélil üsyanıа baş verdi (1730). Avropaya meylli III Éhméd devrilir, yeniléşmé memarı hesab olunan baş vézir İbrahim Paşa isé qétlé yetirilir. Dövrün télébi olan yeniléşmé prosesi téxiré salınsa da qarşısı alına bilmir ( 6, 90 ). Sultan II Muradın hakimiyyéti zamanında (1808Ч1839) çox éhémiyyétli islahatlar keçirilir. Birinci olaraq, dövlétlé hesablaşmayan, sultana itaétsizlik göstérén, onları devirén yeniçéri ocağı méhv edildi ( 1828 ). Yeni tipli méktéblér açıldı, Avropa standartlarına uyğun mécburi geyim siyaséti tétbiq olundu. 1831-ci ildé isé ilk résmi métbu orqanЧУTakvimi- vakayiФ qézeti féaliyyété başladı (7, 110 ). Sultan II Muradın ölümündén sonra hakimiyyété gétirilén oğlu Ébdülmécid atasının yeniléşmé siyasétini davam etdirméyé başladi. Onun 3 Noyabr 1839-cu ildé imzaladığı méşhur Gülhané xétti hümayini o dövr üçün böyük hadisélérdén sayılır. Dörd bölmédén ibarét olan bu méşhur férmanda Osmanlı dövlétinin bütün tébéélériné bérabér hüquq, imkan vé şéraitin témin olunmasına, qanun qarşısında hamının eyni dérécédé mésuliyyét daşımasına, qanunun aliliyiné, vicdan azadlığına vé digér mühüm téléblérin ödénilmésiné zémanét verirdi.

ааа Ölkédé böyük islahatlar başladı vé bu islahatlar bütün sahéléré tétbiq olunurdu. Féaliyyéti genişléndirilén Tércümé odası Avropa yazıçılarının ésérlérini sürétlé türk diliné çevirméyé başlamışdı. Tédricén métbu orqanlarının sayı artırdı. 1840- cı ildé néşré başlayan УCérideyi- hevadisФ adlı qézet 1864-cü ildén УRuznameyi-cérideyi hevadisФ adı altında gündélik néşré başladı. 1860-cı ilé qédér ölkédé néşr olunan qézetlér écnébilér téréfindén çıxarılırdısa, 1869-cı ildén bu işé türklér özléri dé qoşuldular (8,41 ). Agah éféndinin néşr etdirdiyi УTércümani-éhvalФ adlı qézet éhatéliliyi ilé maraq doğururdu. Bir qédér sonra İbrahim Şinasinin naşirliyi ilé féaliyyété başlayan УTasviri-éfkarФ qézeti dé türk oxucularının dünyagörüşünün genişlénmésindé éhémiyyétli rol oynamışdır. Ténzimat ideoloqlarından olan Namiq Kamalın ilk publisistik yazıları méhz УTasviri-éfkarФ qézetindé çap olunmuşdur. 1864-1865-c- illérdé Avropaya gétmeyé mécbur olan İbrahim Şinasi qeyd olunan qézeti N. Kamala hévalé étmişdir, o da mühacirétdé olanda Récaizadé Ékrém УTasviri-éfkarФın rédaktoru olmuşdur. Ümumiyyétlé, XIX ésrin ikinci yarısından etibarénа néşré başlayan УİbrétФ, УMüxbirФ, УHadikaФ, УTércümani-HakikatФ, УMécmuayi-fünunФ, УMiratФ, УCérideyi-askériyéФ, УTiyatroФ, УKahkahaФ vé sair métbu orqanların gördüyü işlér diqqétélayiqdir (9, 87 ).

ааа Şimali Azérbaycanda véziyyét Osmanlı dövléti ilé müqayiséedilméz dérécédé férq vardı. Én mühim férq Azérbaycanın öz milli dövlétinin olmaması ilé bağlıdır. Çar Rusiyasının ucqar guşési olan Şimali Azérbaycanda milli dildé métbuatın yaradımasına icazé almaq çox müşkül bir iş idi. Savadsız insanların, hüququ uğrunda mübarizé aparmaq üsullarını bilmeyén xalqı daha asan olduğunu çox yaxşı bilén çar üsuli-idarési, élbétté ki, kütlevi tébliğat vé téşviqat vasitési olan qézetin néşriné asnlıqla imkan vermirdi. Lakin Hésén béy Zérdabinin sébri, ézmkarlığı, déyanéti vé vésaiti ilé lazımi icazé alındı. Beléliklé, ilk métbu orqanımız H..Zérdabinin rédaktorluğu ilé 1875-ci ilin 22 iyulunda işıq üzü gördü. néşrааа Milli métbuatımızın ilk qaranquşu olan УÉkinçiФ qézeti bir qrup ziyalılarımızın sonsuz fédakarlığı sayésindé iki il féaliyyét göstéré bildi. Bu müddét érzindé УÉkinçiФnin cémi élli altı nömrési néşr olunmuşdu. Yeri gélmişkén, xatırladaq ki, УÉkinçiФ üçün lazım olan métbéé avadanlıqlarını H.Zérdabi İstanbuldan éldé étmiş, qabaqcıl türk ziyalılarından Agah béy vé Récaizadé Ékrémlé görüşmüş, onlardan técrübé qazanmışdır. УÉkinçiФdén sonra néşr olunan УZiyaФ, УZiyayi-KafkasiyéФ, УKéşkülФ vs. qézetlérin dé intişarında T.Fikrét, C.Sahir, C.Şahabeddin kimi türk ziyalılarının éméyi olmuşdur. XX ésrin başlanğıcında isé Azérbaycanda inqilabi Цsatirik métbu orqanlar sürétlé yayılmağa başladı. Onların arasında УMolla NésréddinФ vé УFüyuzatФ , habelé rus dilindé néşr edilén УKaspiФ qézetini xüsusi olaraq qeyd etmék olar. УMolla NésréddinФdé féaliyyét göstérén Ömér Faiq Nemanzadé, Sabir, Mirzéli Möcüz, Éli Nézmi, УFüyuzatФda çıxış edén Méhémméd Hadi, Éli Sébri, Abdulla Sur, Éli béy Hüseynzadé vé başqaları osmanlı şairlérinin édébi tésirindé idlér. Bir qédér sonra Céfér Cabbarlı, Mikayıl Müşfiq, Éhméd Cavad, Sultan Mécid Qénizadé, Böyükağa Talıblı, Éhméd Sanılı, Tağı Şahbazi vé başqaları da bu édébi tésiré méruz qalmışlar. Lakin onların heç biri türk édiblérinin téqlidçisi vé ya epiqonçuluq edén sénétkar olmamışdır, éksiné hér birinin türkdilli bédii édébiyyat nailiyyétléri arasında layiqli yerléri vardır. Mésélén, Céfér Cabbarlı vé ya Hüseyn Cavid bütün céhétlériné göré néinki türk édébiyyatında, hétta ümumdünya édébiyyatında én qabaqcıl yerldén birini tuturlar. İstér poetik ifadéliliyiné, istérsé dé ideya sanballılığına göré adları xatırlanan Azérbaycan édibléri türk édébiyyatında nümuné olacaq ésérlér müéllifléridirlér.а

аааа Ténzimat dövrünün én önémli uğurlarından biri, şübhésiz ki,dramaturgiyanın témélinin yaranmasıdır. УTürklük MécmuasıФnın 1939-cu ildé çıxmış 8-ci sayında ilk türk dramaturqu kimi Hayrullah Éféndinin (méşhur édib Ébdülhéqq Hamidin atası, o zamanlar Hayrullah Éféndi Tibb méktébinin télébési idi ) 1844-cü ildé yazdığı У Hikayeyi İbrahim Paşa bé İbrahim Gülşéni Ф éséri qeyd olunur ( s.77). Édalét naminé étiraf etmék lazımdır ki, Hayrullah éféndinin yazdığı ésér hém hécminé, hém dé éhatéliliyiné göréа İ.Şinasinin УŞair evlénmésiФndén mükémméldir. Égér Hayrullah Éféndinin éséri évvél tamaşaya qoyulsaydı, yéqin ki, bu ésér türk teatr tarixinin başlanğıcı sayılardı.

ааа Ömér Faruk Akün Уİslam AnsklopedisiФnin onuncu cildindé İ.Şinasinin УŞair EvlénmésiФ ésérini bir-birini görmédén evlénén türk génclérinin sérğüzéşti kimi déyerléndirmişdir (s.557). Onun fikrincé, qeyd olunan ésér Avropa édiblérinin komediyalarından qaynaqlansa da fikrin bédii ifadési baxımından çox bésitdir vé onu bu sépkidé yazılmış ésérlérlé müqayisé etmék düzgün olmazdı. Türk dramaturgiyasında ménzum tragediyanın ilk qélém técrübési kimi Ali Haydar béyin 1866-cı ildé yazdığı У Sérgüzéşti- Pérviz béyФéséri hesab olunur. Ali Béy 1899-cu ildé ilk türk operettasını tamaşaya qoymuşdur (10, 92 ) . Fransız yazıçılarından edilén tébdillér dé türk ictimaiyyéti téréfindén maraqla qarşılanırdı. Ahmet Véfik Paşanın Molyerdén etdiyi tébdillér, xüsusén 1869-cu ildé çevirdiyi УZorén nikahФ vé УZorén tébibФ komediyaları uzun müddét İstanbul édébi-ictimai cémiyyétinin diqqét mérkézindé qalmışdı.

ааа Nésr sahésindé dé xeyli iréliléyiş hiss olunurdu. Türk édébiyyatı mütéxéssisléri indiyé qédér belé fikirа yürütmüşdürlér ki, XIX ésré qédér türk oxucusuna divan édébiyyatından ménzum epik ésérlér mélum olsa da roman,а nésr janrları ona yad idi. Biz bu mülahizelérin yanlış vé ésassız olduğunu düşünürük. Fikrimizi ésaslandırmaq üçün bir qédér geriyé qayıtmaq vé ayrı-ayrı ésrlérdé nasir kimi édébi féaliyyét göstérmiş şéxslérin adlarını vé ésérlérini xatırlatmaq istéyirik.

аа Osmanlı-türk édébiyyatı ümumtürk zéminindén férqli şékildé féaliyyété başladığı dövrlérdén etibarén şeТrlé bérabér türk nésri dé inkişaf etmişdir. XIV ésrin ilk mérhélélérindé nésrlé méşğul olan türk édibléri bir qayda olaraq Quranın téfsiri ilé méşğul olmuşlar ( 11, 52 ). Hémin müféssirlér arasında daha méşhuru Ankaralı Mehmet oğlu Mustafa olmuşdur. Öz dövrünün nüfuzlu ilahiyyatçılarından sayılan Ankaralı Mustafa Osmanlı sultanı I Muradın himayésindé féaliyyét göstérmişdir. Onun bizé bélli olan nésr ésérléri aşağıdakılardan ibarétdir:

аа Yasinin téfsiri ( hémin téfsirdé fars dilindé yazılmış beytlér vé kiçik hekayélér dé mövcuddur ).

аа Tébaréké téfsiri ( Téfsiré Ankaralı Mustafanın özüné méxsus olan türkcé УDérvişФ hekayési dé daxil edilmişdir ).

аа İxlas surésinin téfsiri ( Téfsirin évvélindé müéllif qeyd edir ki, bu téfsiri Murad bin Arslanın xahişi ilé türk dilindé yazdım ).

аа XIV ésrin birinci yarısında yaşayıb-yaratmış Kul Mésut УKélilé vé DimnéФ ésérinin türk diliné tércüméçisi kimi tanınmışdır. Ésérin élyazması hazırda İstanbulda Süleymaniyyé kitabxanasında saxlanılmaqdadır. Ésérin başlanğıcında Kul Mustafa tércüméni Aydınoğlu şahzadési Umur béyin émri ilé fars dilindén türk diliné çevirdiyini yazmışdır (12, 39 ).

аа XIV ésrin ikinci yarısında yaşadıdığı güman olunan Darir (vé ya Zérir ) 1388 Цci ildé yazdığı УSiyeri-nébiФ éséri ilé özünü tanıtmışdır. Méhémmed Peyğémbérin héyatına aid olan bu ésér Azérbaycan diliné bénzéyén léhcededir. Qeyd etméliyik ki, sadé dildé yazılmış УSiyeri-nébiФ éséri özündén sonra yazılmış ésérlér üçün örnék olmuşdur.

аа XIV ésrin tanınmış nasirlérindén biri dé Hamzavi idi. Dariri ilé müasir olan Hamzavi УHamzanaméФ vé УKıssai-İskéndérФ adlı iki nésr éséri ilé o zamankı türk oxucusunun réğbétini qazanmışdı. УHamzanaméФ éséri Méhémmed Peyğémbérin sevimli émisi vé onun yolunda sona qédér sédaqétlé mübarizé aparıb şéhidlik zirvésiné qovuşmuş Hémzeyé hésr olunmuşdur ( 13, 60 ). УKıssai- İskéndérФ éséri isé xalq arasında İskéndér Zülqérneyn kimi tanınan Makedoniyalı İskéndéré ithaf edilmişdir.

аа XIV ésré dair indiyé qédér müéllifléri bilinméyén xeyli nésr ésérléri mövcuddur. Tééssüf ki, onlar hélé dé néşr edilib geniş oxucu kütlésiné çatdırılmayıb. Belé ésérlérin sayı bizé mélum olanlardan daha artıqdır. Aşağıda sadé türk dilindé namélum müélliflér téréfindén yazılmış, hazırda Türkiyenin müxtélif kitabxanalarında saxlanılan nésr ésérinin bézilérini qeyd edirik:

аа УAhval kiyamétФ,УTabirnaméФ,УMélhnaméФ,УFalnaméФ,УDuanaméФ, ФKısasi-énbiyaФ, УKitabül-hadisФ, УTuhvétül-ébrarФ, УDéstani İbrahim EdhémФ, УYusuf ilé ZélihaФ vs.

ааа XV ésrdé türk dilindé nésr nümunélériné aid onlarla ésér göstérmék mümkündür. Mésélén: Ébülmüslim déstanı, Battal Gazi déstanı, Danişméndnamé, Ahmet Bican ésérléri belélérindéndir. Bu dövrün méşhur nasirlériné nümuné olaraq Aşıkpaşazadéni, Hızıroğlu Yakubu, Firdevsi Rumi ( ésl adı İlyasdır ), Hasan Bayatini, Néşrini, Sinan Paşanı, Şeyhzadé Ahmedi qeyd edé bilérik.

аа Aşıkpaşazadé sultan II Muradın vé Mehmet Fatehin zamanlarında yaşamışdır. Méşhur divan şairi Aşık Paşanın nevelérindéndir. УTevarihi Ali OsmanФ adlı tarix kitabı ilé méşhur olmuşdur. Sadé türk dilindé yazılmış bu ésérdé ara-sıra şeТrlér dé tésadüf edilir. Aşıkpaşazadé Aşiki téxéllüsü ilé şeТrlér dé yazmışdır ( 14, 29 ).

аа Hızıroğlu Yakup 1406-cı ildé yazdığı УCevahirül méaniФ adlı nésri ilé şöhrét qazanmışdır. Qeyd olunan ésér beş fésildén ibarétdir: 1) Néfsi bilmék,а 2) Mükélléfé vacip olan ilk şüphé, 3) Ruhların mahiyyéti, 4) İnsanın yaradılışı, 5) Réislik vé vézirlik adabı.

аа Didaktik séciyyé daşıyan bu kitabda hızıroğlu Yakup yeri géldikcé Qurandan, hedislérdén, dini ésérlérdén sitatlar gétirérék oxucusunda allah sevgisi yaratmaq, onu Méhémmed Peyğémbérdén nümuné götürméyé sésléyir. Ésérdé éréb-fars sözlérindén ibarét çétin anlaşılan izafét tékibli cümlélér azdır. Mükémmél séciyyé daşıyan УCevahirül méaniФ éséri dövrün nüfuzlu kitablarından sayılmışdır ( 15, 103 ).

аа Şah éséri УSüleymannaméФ olan Firdevsi Ruminin bédii irsinin böyük éksériyyétini nésr ésérléri tutur. УSüleymannaméФ ésérini Firdevsi Rumi bütün ömrü boyu yazmış, tamamladıqdan sonra sultan II Béyazidé téqdim etmişdir. Sultan éséri qismén béyéndiyi üçün Firdevsi Rumi acığından ona hécvlér yazmış vé Xorasana qaçmışdır. УSüleymannaméФ hazırda müxtélif yerlérdé fraqmentlér şéklindé saxlanılmaqdadır. Hémin hissélér ésasında belé fikir söylémék olar ki, ésér ensklopedik séciyyé daşıyan geniş éhatéli kitab imiş. Ésér Süleyman Peyğémbérin dövründén vé şéxsiyyétindén béhs edir. УSüleymannaméФ ésérindé müéllif Zéburdan, Tövratdan, İncildén vé Qurandan iqtibaslar etmiş, bézi yerlérdé kiçik şeТrlérdén örnéklér dé vermişdir ( 16, 54 ). Dili sadé vé oxunaqlıdır.

аа Hasan Bayati Mahmudoğlunun 1481-ci ildé yazıb tamamladığı УCami-Cém AyinФ kitabı éslindé oğuznamédir. Bu ésér türklérin Nuh Peyğémbérin oğlu Yafésdén yaranması haqqında olan révayéti tésdiqlémék méqsédi dé güdé bilér. Ésérdé türk tayfalarının başçıları haqqında xronoloji ardıcıllıqla mélumatlar verilir, onların xidmétlérindén béhs olunur. Müéllif bu éséri Mékkéyé héccé gedérkén Şahzadé Cémin tapşırığı ilé yazmağa başlamasını qeyd etmişdir (17, 81 ). Ésérdé Qayı xan, Qara xan, Gün xan, Durmuş xan, Bay Timur, Buğa xan, Dedé Qorqud vé başqa şéxslér haqqında étraflı mélumatlar verir.

аа Néşrinin 1492-ci ildé yazdığı УCihannümaФ vé ya УNéşri tarihiФ kitabı olduqca maraqlı quruluşda vé bédii üslubdadır. Bu kitab bütün parametrlériné göré Aşıkpaşazadénin yazdığı kitabdan daha mükémmél séciyyé daşıyır.

аа Téxminén 1437Ч1486-cı illérdé yaşamış Sinan Paşa УTazzarrunaméФ adlı éséri ilé méşhur olmuşdur. УTazarrunaméФ (Üzrxahlıq ) ésérindé Sinan Paşa özünün kosmoqonik, félséfi, mistik vé estetik görüşlérini éks etdirérék etdiyi bütün hérékétlériné göré uca yaradandan séhvlérini bağışlamağına dua edir vé yalvarır. Bir céhéti unutmaq olmaz ki, Osmanlı édébiyyatında tazarrunamé adı ilé néşr olunmuş xeyli ésérlér mövcuddur. Belé ésérlérdén biri dé XV-XVI ésrlérdé yaşamış Mihri Hatuna aiddir (18, 71 ).

аа Şeyhzadé Ahmet dé XV ésrin tanınan nasirlérindén olmuşdur. УÉrbéin sübh-ü mésaФ ( УQırx séhér vé gecéФ ) adlı bédii nésrini tamamlayaraq Sultan II Murada téqdim etmişdir. Ésér УQırx vézirin hekayésiФ adı ilé néşr olunmuşdur. Bu ésér bédii quruluşu vé süjet xéttinin inkişafına göré УMin bir gecéФ nağıllarına bénzéyir. Égér УMin bir gecéФdé Şéhrizad öz maraqlı nağılları ilé xélifé Harun Érréşidi qadınlar haqqında verdiyi émri léğv etméyé mécbur edirsé, УÉrbéin sübh-ü mésaФda hémin rolu qırx vézir oynayır vé danışdıqları ibrétamiz nağıllarla zalım padşahı oğlunun édam olunması haqqında çıxardığı qérarı déişméyé nail olur. Ésér hém bédii, hém dé éxlaqi déyer baxımından qiymétlidir.

аа XV ésrin yadda qalan nésr nümunélériné Ali Yazıcızadénin qélémé aldığı УSélcuknaméФ, Mércimék Ahmedin fars dilindén türk diliné çevirdiyi УKabusnaméФ, Amasyalı Alinin УTarikül edébФ vé Hacı Paşanın tibbé dair yazdığı УMüntéhabüş şifaФ kitabları nümuné ola bilér.

аа Nésré dair parlaq nümunéléré XVI ésrdé dé rast gélinir. Bu nümunéléri Lütfi Paşa, Mustafa Ali, Hoca Sadeddin, Selanikli Mustafa, Fevri, Birgivi, Kınalızadé Ali, Ahi, Lamii vé başqaları yaratmışlar. Lütfi Paşa saray mühitindé böyümüş, hétta iki il sultan Süleyman Kanuninin baş véziri olmuşdur ( 19, 33 ). Onun yazdığı УLütfi Paşa tarihiФ kitabı başlanğıcdan 1533-cü ilé qédér olan dövrü éhaté edir. Bu kitabda ara-sıra şeТr parçalarından da istifadé olunmuşdur. Lütfi Paşanın bizé mélum olan ikinci nésr ésérinin adı УAsafnaméФdir. Hécmcé birinci kitabdan kiçikdir. Bu éséri müéllif dörd féslé bölmüş vé hér bölmédé müéyyén mésélélérdén béhs etmişdir. Başqa sözlé, УAsafnaméФ dövléti idaré etmék haqqında télimatnamé kimi dé déyerléndirilé bilér. Birinci fésildé baş vézir necé olmalıdır, ikincidé séfér tedbirléri, üçüncü fésildé xézinénin zénginléşdirilmési qaydaları, dördüncüdé isé réiyyétin idaré olunması méséléléri işıqlandırılmışdır.

аа XVI ésrin seçkin nasirlérindén olan Mustafa Ali böyük ehtimalla XVI ésrin ikinci yarısında yaşamışdır. O, tarixé, édébiyyata, siyasété vé méntiqé dair yazdığı ésérléri ilé müasirléri arasında méşhur olmuşdur. Én populyar kitabı УKünhül éxbarФ adlı tarixi éséridir (20, 89 ). Hémin kitabın girişindé müéllif qeyd edir ki, altı yüz kitabdan istifadé etméklé yazdığı УKünhül éxbarФ kitabı dörd hissedén ibarétdir. Birinci hissedé Adém Peyğémbérdén évvélki vé sonrakı dünyanın véziyyétindén béhs olunur. İkinci hissedé isé Méhémmed Peyğémbérin sağlığındakı zamandan danışılır. Kitabın üçüncü hissésindé qedim türk tarixi qélémé alınır. SonuncuЧdördüncü hissedé isé Osmanlı dövlétinin müasirЧXVI ésrdéki ictimai-siyasi durumu ön plana çékilir.

Mustafa Alinin tarixi mövzuda yazdığı başqa ésérléri dé mövcud olmuşdur. Bunlara nümuné olaraq УHéft méclisФ, УNüsrétnaméФ, УFırsatnaméФ, УMirkatül cihadФ, УNevadirülа hikémФ, УMahasinül adabФ, УKavaidül mécalisФ, УCamiül kémalatФ, УMénakibül hünérveranФ vé sairlérini qeyd edé bilérik.

аа УTacül tevarixФ adlı mükémmél tarixi éséri ilé XVI ésrin yadda qalan simalarından biriné çevrilmiş Hoca Sadeddin I Sélimin dövrüné qédér olan tarixi hadiséléri çox obyektiv şékildé işıqlandıra bilmişdir (21, 17 ). Yuxarıda qeyd olunan ésérlérlé müqayisédé УTacül tevarixФin dili çétindir.а

аа XVI ésrin divan şairléri arasında yer tutan Fevrinin, eyni zamanda, nésr ésérléri dé olmuşdur. Onların arasından ikisini xüsusi olaraq qeyd etmék lazımdır: УAhlak-i SüleymanФ vé УAhlaki Mehmet PaşaФ. Tanınmış dövlét adamı olmuş Sokullu Mehmet Paşaya hésr olunmuş ésér daha obyektiv vé orijinal tésir bağışlayır. Fevri Sokullu Mehmet Paşanın simasında işgüzarlığın, zéhmétseverliyin, édalétliliyin, doğruluğun çox böyük insani keyfiyyét olduğunu göstérméyé vé oxucularını méhz bu cür böyük şéxsiyyétlérdén nümuné götürméyé çağırır.

аа XVI ésr nasirléri arasında tézkiréçilér dé olmuşdur. Belélériné örnék olaraq Edirnéli Séhini, Kastamonulu Latifini, Aşık Çélébini, Hasan Kınalızadéni vé başqalarını göstéré bilérik. Kınalızadé Alinin türk dilindé yazdığı УAhlaki alaiФ adlı éséri bir müqeddémé vé üç fésildén ibaretdir. Уİlmül ahlakФ adlanan birinci fésildé insandakı férdi müsbét keyfiyyétlérdén, éxlaqi prinsiplérdén, qabiliyyétdén vé bütün bunların elm éxz etméklé mümkün ola bilmésindén béhs olunur. Ésérin ikinci fésli Уİlmi tedbiri ménzilФ adlanır (22, 59 ). Bu bölmédé evdé vé ailédé ailé üzvlérinin yeri vé mövqeyi, ailé başçısının nüfuzunun saxlanılması prinsipindén danbışılır. Ésérin sonuncu féslindé Уİlmi tedbiri medinéФdé ölkénin idéré olunmasının metodlarından söz açılır.

аа XVI ésr türk nasirléri arasında yuxarıda qeyd olunanlardan başqa Piri Réis vé Seydi Ail Réisin coğrafiyaya, hémçinin séyahétléré dair yazdıqları УSéyahétnaméФléri, méşhur memar Koca Sinan haqqında yazılmış УTézkirétül bünyanФ adlı kitabın müéllifi Néqqaş Saini, émir Sultanın vé İsa dedénin féaliyyétini işıqlandıran УMénakibül cevahirФ ésérinin yazarı Şeyx Yéhyanı éliaçıqlığı vé xeyirxahlığı ilé Yaxın vé Orta Şérqdé éfsaneléşmiş méşhur Hatém Tai haqqında УDastani HatémФ ésri yazmış Eyyubini dé xatırlamaq édalétli olar.

аа XVII ésrin nasirléri öz bacarıq vé hadiséléri tésvir etmél baxımından séléflérindén geridé qalmırdılar. Bu ésrin nésr nümunéléri arasında birinci olaraq nézéré çarpan İbrahim Péçevidir. Éslén Macarıstanın Peçöy qésébésindén olan İbrahim iki cilddén ibarét olan УPeçevi tarixiФ kitabıyla méşhurdur (23, 77 ). IV Muradın dövrüné qédér Osmanlı dövléti daxilindé baş vermiş mühüm siyasi-ictimai hadisélérin lakonik şékildé icmalını qeyd edén İbrahim, eyni zamanda édébi hadisélérdén dé yan keçmémişdir. Ésérdé séc formalı qafiyéli nésrdén dé istifadé olunmuşdur.

аа УSéyahétnaméФ éséri ilé hétta Avropa édiblérini maraqlandıran Evliya Çélébi türk édébiyyatı, tarixi, etnoqrafiyası, coğrafiyası vé medéniyyétşünaslığı üçün evézolunmaz ménbé yaratmışdır ( 24, 14 ). On cilddén ibarét olan УSéyahétnaméФ éséri türk édébiyyatşünaslığının şah ésérlérindéndir. Bu ésér müéllifin yalnız séyahét zamanı göré bildiyi yerlérinpassiv séyirçi mövqeeyindén tésvirа etdiyi yol qeydléri deyil. Osmanlı dövlétinin xalqları, onların medéni seviyyési, adét-énénési, bédii yaradıcılığı, kulinariyası, davranışları, dövlété xidmét işindé rolları vé digér mésélélér haqqında epopeyadır. Evliya Çélébinin УSéyahétnaméФsindé hér hansı varlıq haqqında söz açılırsa onun bütün téférrüatları mövcud ménbelérlé birlikdé qélémé alınır. Mésélén, İstanbulun musqili méclislérini tésvir edérkén yetmiş iki saz növündén söz açır:

аа УÉğér hakiri-purtaksir Evliyayi- bipayé ( Sonsuz dérécédé téqsirli vé günahkar olan zavallı Evliya ÇélébiЧR.É. ) bu kadar sazları, mucitlérini néredén öğréndük deyü sual buyurulacak olursa acizané dérim ki, Arabi, Acém, İsvéç, Némsé, Léh, Çék, Don, Kırğız, Danimarka, Danska vilayétlérindé, bu illérin kırallarının saraylarında kéştü-güzar eylediğim ésnada daha bu zikredilmedik bin, on bin misli énvai sazlara tésadüf edérék adlarını, tül-i kamét vé cinslérini, mücitlérini öğréndim ki, inşaallah mahéllérindé yazarım vé bir dé bir zaman gavvasi-bahri aşkolup ülfét vé aşüftélik etdiğimiz cémi hanéndé, sazéndé, mütrib, kışmir, meddahlar ilé ihtilat edérék sazlar, sözlér öğréndik. Bu sazlar hususunda daha ziyadé tafsilat almak isteyénlér Sultani-şüéra Nihani Çélébinin УSaznameyi-dilvaznaméФsiné müraciét étsinlérФ ( 25, 33 ).аа

Müéllifin özünün dé qeyd etdiyi kimi, çoxsaylı ménbelér ésasında yazılmış УSéyahétnaméФdé dövrün bütün zümrelérindén olan tiplér tésvir olunmuşdur. Ésérdé yüzlérlé maraqlı éhvalatlar, sérgüzéştlér,eyléncéli gecelér, içki méclisléri, orada oxunan şérqilérin métnlériЧbir sözlé, XVII ésrin ab-havası hékk olunmuşdur. УSéyahétnaméФ ésérindéki hadisélérin bir-biriné bağlılığı ona monolitlik vé bédii sanbal gétirir.

аа Latın vé fransız dillérini bildiyindén Avropada Hacı Kalfa adıyla yaxşı tanınan Katib Çélébi XVII ésrin müqtedir nasirlérindan olmuşdur. Müsélman dünyası da yaxşı anlasın deyé ésrlérinin bir qismini Katib Çélébi éréb dilindé yazmışdır. Bunlardan én méşhuru УKéşf-üz zünun У éséridir. УKéşf-üz zünunФ éséri islami déyerléri, dini düşüncéléri, félséfi baxışları, méntiqi méséléléri açıqlayan qiymétli kitabdır. Bu ésér sonralar latın diliné dé tércümé olunmuşdur.Katib Çélébinin éréb vé fars dilléri ilé yanaşı Avropa dillérini dé bilmési ona müxtélif ménbelér ésasında öz dünyagörüşünü, mülahizé vé düşüncélérini étraflı térzdé ifadé etméyé imkan vermişdir. Katib Çélébinin УFézlékéФ, УTuhfétül kibar fi ésfarül ba-iharФ, УCihannümaФ vé УMizanül hakФ adlı nésr ésérléri dé mélumdur. УFézlékéФ éséri 1591-1654-cü illérdé Osmanlı dövlétindé baş vermiş hadiséléri işıqlandırır. УTuhfétül kibarФ ésérindé Katib Çélébi Osmanlı dövlétinin déniz siyasétini téhlil edir (26, 62 ). УCihannümaФ dünya coğrafiyasına dair yazılmış maraqlı ésérdir. УMizanül hakФ ésérindé dövrün aktual problemléri, édalét prinsipinin hér zaman gözlénilmésinin éhémiyyétindén béhs olunur.

аа XVII ésr türk nésrinin nümayéndéléri arasında téqdim edé bilécéyimiz édiblérdén biri dé Mehmet Nérgisidir. XVII ésrin birinci yarısında yaşayıb-yaratmış Nérgisi nésrlé yazılmış УXémséФ éséri ilé öz dövründé méşhur olmuşdur. Onun ménsur УXémséФsiné УNihalistanФ, Уİksiri séadétФ, УMéşakül üşşakФ, УKanuni RéşatФ vé УQazavati MüsliméФ ésérléri daxildir. УNihalistanФda eşqdén, séxavétdén, xeyirxahlıqdan va tövbedén béhs olunur. Уİksiri séadétФ éséri orijinal ésér deyil, İmam Qézalinin УKimyayi séadétФ ésérinin sérbést tércümésidir. УMéşakül üşşakФ éséri céfakeş sevgililérin bir-biriné qovuşmaq hésrétindén, vüsala yetméyin ağır iztirablarından vé sérgüzéştlérindén söz açır (27, 20 ). УKanuni RéşadФ éséri sultan IV Murada ithaf olunmuşdur. Burada xeyirxahlığı ilé özü haqqında müxtélif révayétlérin yaranmasına sébéb olmuş Harun Érréşidin dövléti idaré etmé üsulları tériflénir, réiyyétlé birbaşa témas yaratması yüksék insani keyfiyyét kimi qiymétléndirilir, dövrün hökmdarlarına ondan ibrét almaq tövsiyyé edilir. УQazavatiMüsliméФ ésérinin mövzusu Muhiddin Érébinin УMuşémératФ adlı kitabından alınmışdır. Bu ésérdé émévilér sülalésiné ménsub olan Müslimé bin Ébdülméliyin İstanbula hücumundan danışılır.
Nérgisinin УXémséФsindé dil férléri özünü bariz şékildé göstérmékdedir. Müéllifin dili bir qédér bélağétli vé çétin üslubda olsa da qélémé aldığı surétlérin dili danışıq dilindédir. Mésélén, УPiri Paşazadé ilé Béktaşi dérvişinin hekayésiФndén bir parçaya diqqét edék: УSormak ayıp olmaya , nazarınız né bağın meyvası vé né gülşénin şükufésidir? Cémal gördük, didar séyretdik, Şevkiniz, zevkiniz daim ola. Érénlér, aşıklar arasında né isim ilé bilinir, né sıfatla bulunursunuz? Eyvallah imanın aşkın, nazarın ziyadé olsun; bu surét alémindé birkaç gün séyrana göndérdilérФ (28, 87 ). Bu örnékdé işlénmiş Уsormak ayıp olmaya, eyvallah, imanın aşkın olsunФ ifadéléri danışıq diliné aid olan deyimlérdir. Bu ifadélér azacıq férqlé Azérbaycan dilindé dé işlénmékdedir: soruşmaq ayıb omasın, imanın artıq olsun, yallahФ.

аа XVII ésrin yadda qalan nasirlérindén biri dé Veysidir. O, téxminén XVI ésrin ikinci, XVII ésrin birinci yarısında yaşamışdır. Müxtélif yerlérdé qazılıq etmiş, Üsküp şéhérindé défn olunmuşdur. Yaradıcılıq baxımından Nérgisinin ardıcılı tésiri bağışlayır. Veysinin ésérlérinin dili Nérgisinin ésérlérinin dilindén daha mükémméldir. Én tanınmış éséri УMünşéatФ adlanır. Onun başqa ésérléri dé vardır. УSiyeri VeysiФ adlı kitabı Méhémmed Peyğémbérin héyatından béhs etsé dé bu kitabda Veysinin öz müasirlériné mésléhétléri dé éksini tapmışdır. УXabnaméФ ( vé ya УVakiénaméФ ) adlandırılan kitabı bédii séviyyésiné vé süjet quruluşuna göré orijinal ésérdir (29, 71 ). Ésérin qısa mézmunu belédir: zamanın pisléşdiyindén vé hérc-mércliyin artmasındam çox üzgün olan I Sultan Éhméd yuxusunda Makedoniyalı İskéndéri görür. İskéndér onun bikefliyinin sébébini öyrénéndé ona tésélli verérék hér zaman belé iğtişaşların vé çaxnaşmaların olduğunu, bunlardan isé dövlét başçısının meyusluğuna lüzum görmédiyini söyleyir. İskéndér I Sultan Éhmédé kedérlénmékdénsé qéti tedbirléré él atmağın éhémiyyétindén danışır. УXabnaméФ ésérindé Veysi bildirir ki, cémiyyét qaldıqca iğtişaş vé narazılıqlar da mütléq olacaqdır. Veysi bu ésérin sonunda hökmdara müraciétlé bildirir ki, hakimiyyétdé xaqın dér-sériné ésl ménada çaré tapmaq isteyén olmadıqca haqsızlıdan doğan hémin narazılıq vé qeyri-sabitlik davam edécékdir. Bu ésérin téhkiyé forması sonrakı nésil édiblér téréfindén istifadé olunmuşdur. Mésélén, Namık Kémal vé Ziya Paşa XIX ésrdé УRüyaФ pamfletlérindé УXabnaméФdén istifadé etmişlér.

ааа XVII ésrin dini mövzularda yazan nasiri kimi tanınan Müslihiddin barédé mélum ménbelérdé çox az mélumat verilib ( 30, 70 ). Onun УMébahisi imanФ vé УMébahisi salatФ adlı iki kitabı élyazması şéklindé Süleymaniyyé kitabxanasında saxlanılır. Bédii baxımdan yüksék sénét ésérléri olmasalar da hér iki kitabın dili sadé vé oxunaqlıdır. Mésélén: Ey mümin, écél qariptir, yiğitliğé vé kocalığa vé sébiliğé méxsus değildir. Görméz misin beşikdé vé kundakta olam mésumlar ölürlér, ol sana nésihét yetér; vé nicé kimsénelér dahi yiğit ikén ölürlér. Bundan dahi ibrét almaz mısın?.Nazar eylé gör, éqran vé émsalindén qéti az kimsénelér kaldı, dahi éqlin başına gélméz mi? Bu dünya sérhoşluğu hiç séndén gitméz mi?Ф ( 31, 80 ).

аа XVII ésrdé yuxarıda qeyd olunanlardan başqa da nasirlér olmuşdur. Belélériné nümuné olaraq Süheyli téxéllüsü ilé ésérlér yazmış Ahmet Çélébini, Katib Alini, Seyid Yahyanı, Ankaralı İsmail Rüsuhini göstérmék olar. Süheylinin УAcaib-ül méasir vé garaibün nevadirФ (Écaib işlér vé qéribé nadir şeylér ) kitabı müsélman şérqindé méşhur olan şéxslérin haqqında maraqlı vé mézéli éhvalatları sadé dildé éks etdirir. Katib Ali isé Osmanlı sultanları téréfindén Misiré vali olaraq göndérilén şéxslér baredé xronoloji ardıcıllıqla bioqrafik mélumatlar verir, onlar haqqında maraqlı éhvalatları qélémé almışdır. Seyid Yahya isé dünyada ikinci Loğman kimi tanınan méşhur İbn Sinanın héyat vé féaliyyétindén béhs edén УGéncineyi-hikmétФ (УHikmét xézinésiФ ) adlı maraqlı nésr éséri yazmışdır. Ankaralı İsmail Rüsuhi isé XIII ésrin adı dillér ézbéri olan Célaleddin Ruminin УMésneviФ ésériné yazdığı geniş şérhi ilé diqqéti célb etmişdir. УMésnevi şérhiФ adlanan hémin kitab uzun müddét Ruminin éséri ilé bérabér mütalié olunmuşdur ( 32, 91 ).

аа XVIII ésrin nasirlérindén béhs edérkén ilk növbédé Mustafa Naimanı xatırlamaq yeriné düşeТr. УNaima tarihiФ adlı monumental éséri ilé méşhurdur. Qeyd olunan ésérdé çox sayda éhvalat, létifé vé révayétlérin dé yer alması onu hém tarixi, hém dé édébi baxımdan déyerli etmişdir.

аа Mehmet Raşit téréfindén yazılmış beş cilddén ibarét УRaşit tarihiФ III Sultan Éhméd dönémini açıqlayan, o dövrün danışığını, adét-énénsini, modasını, baş vermiş hadisélérin sébéb vé mahiyyétini öyrénmék baxımından éhémiyyétlidir ( 33, 11 ). Ésrin dili çox qélizdir vé türk oxucusu üçün anlaşılmaz ifadélérlé zéngindir.

Silahtar MÉhmédin yazdığı УSilahtar tarihiФ kitabı da XVII ésré aid nésr nümunésidir. Raşitdén férqli olaraq onun ésérinin dili sadedir. Silahtar Mehmet hadisé vé varlıqların tésvirindé çox müféssél detallarla béhs edir. Mésélén: УValidé Sultan namına tamir olunan hamam hazréti Méryém manastrı olup şol kadar ruşéndir ki, vasf olunmaz. Dünyada né dénlü güzél géldiysé cümlésinin surétin bunda izhar vé marifétin béyan etmişlér. Yirmi yedi péncérésindé güzél surétlér yazılmış ki, bir-birlériné

ааааааааааа Péncéredén bakışalım,

аааа аааааааElma, turunç atışalım-

diyüp guya naz vé işvé edérlér.

аааааааааа İnér su alır ırmaktan,

аааааааааа Ilık görünür parmaktan.

аааааааааа Öldüm sana yalvarmaktan,

аааааааааа Gél séninlé barışalım-

diyüp mahbub gül simalı kızlar soyunup hamama girérlérФ.

аа Silahtar MÉhmédin qeyd olunan ésérindén başqa УNüsrétnaméФ adlı éséri dé olmışdur. Bu ésérdé 1694-1703-cü illérdé baş vermiş tarihi hadisélér işıqlandırılmışdır (34, 61 ).

аа XVIII ésrin digér nasirlérindén biri Ahmet Vasifdir.Onun yazdığı УMahasinül asarФ vé УHakaikül éxbarФ adlı ésérléri müasirléri téréfindén yüksék qiymétléndirilmişdir. A.Vasif İspaniyada Osmanlı dövlétinin séfiri vézifésindé çalışmışdır. Kitablarında séfirlik etdiyi müddétdé başına gélénléri, oxuduqlarını vé eşitdiklérini éks etdirmişdir. Téqribén altı yüz séhifedén ibarét bu ésérlér éksér hallarda résmi üslubdadır.

аа XVIII ésrin nasirléri arasında adı çékilmeyé layiq olanlardan biri Fındıklılı Süleymandır. Onun УMirati tevarixФ (Tarixlérin aynası ) éséri müéyyén ménada Katib Çélébinin УTakvimüt tevarixФ (Tarixlérin xronologiyası ) kitabına şérh kimi dé qébul edilé bilér. Dövrüné göré o qédér dé çétin olmayan bir dildé yazılmış УMirati tevarixФdé müéllif tez-tez haşiyeléré çıxmış, hadisélér arasında anoloji tutuşdurmalar aparmış, öz müéllif mövqeyini ifadé etmékdén çékinmémişdir.а Mésélén: УYıldırım han kavgası ilé Çélébi Sultan MÉhmédin cülusuna gélinceyé kadar on dört sénedé Sultan Süleyman ilé Sultan Musa padişahlık etmişlér ikénéshabi tarikin bazısı bunlara Émir Süleyman vé Émir Musa tabir edér vé bazısı Süleyman Çélébi vé Musa Çélébi tahrir edip sultan addetmézlér. Üçér beşeТr ay tavaifi mülük hakimlériné hütbé sahibi oldukları cihétindén sultan tésmiyé olunur ikén böylé padişahlara sultan tésmiyésindén itiraz etmék ayıp vé hamakattirФ.

аа XVIII ésr nasirlérinin bir qismi séférnamelér müéllifléri kimi tanınırlar. 1757- 1771-ci illérdé Avstriya vé Prussiyada Osmanlı dövlétini séfir olaraq témsil etmiş Ahmet Résmi belélérindéndir. Onun qéléminé méxsus olan УNemçé séfarétnamésiФ vé УPrusya séfarétnamésiФ olduqca maraqlı vé sadé dildé yazılmışdır. A.Résmi féaliyyét göstérdiyi illérdé öz başına gélénléri, séfér zamanı yaşadığı hissléri, düşüncélérini, qériblik duyğularını, xarici mühitdé dövléti vé milléti témsil etméyin mésuliyyétli anlarını étraflı şékildé tésvir etmişdir. Onun УSéfinétür rüésaФ, УHamilétül kübéraФ, УHülasatül itibarФ adlı qısa hécmli nésr ésérléri dé mövcud olmuşdur (35, 68 ).

аа Mehmet Çélébi Yirmisékiz vé Dürri adlı nasirlérin dé séférnameléri o dövrdé yayğın ésérlérdén sayılmışdır. Bu dövrün déyerli édiblérindén olan İbrahim Mütéférrika hém türk şeТrinin, hém dé nésrinin inkişafında xüsusi xidmét göstérmişdir. Onun nasirlikdén daha éhémiyyétli işi ilk métbéénin yaradıcısı olaqdır. Éslén macar olan İbrahim 1692-ci ildé téqribén on sékkiz yaşında ilahiyyat fakültésindé télébé ikén türk axınçılarına ésir düşén İbrahim tez bir zamanda islamı qébul etmiş, türk dilini öyréndikdén sonra sarayda işléméyé başlamışdır. Avropa dillérinin mütércimi kimi çalışmaqla yanaşı 1726-cı ildé nevşéhirli İbrahim paşanın yardımı ilé métbéé yaratmış vé türk dilindé kitablrın néşriné nail lmuşdur. Çoxsaylı ésérléri arasında méşhur olanı УUsulül hükém fi nizamül ümémФ adlanır. Bu dövrün nasirléri arasında Koca Sékbénbaşı, Müstakimzadé, Bursalı İsmayıl Hakkı, Kérküklü Nevrés, Ali Aziz, Salim, Sakib Dedé kimi édiblér dé yer almaqdadırlar. Bunların arasında yaradıcılığı vé ésérlérinin bédii déyeri baxımından Ali Aziz daha diqqétélayiq nasirdir. Onun УMüxeyyélatФ adlı hekayélér kitabı üç hissedén ibaretdir. Birinci hissé Xeyali évvél, ikinci hissé Xeyali sani, üçüncü hissé isé Xeyali salis adlanır. Hekayaelér silsilé éhvalatların téhkiyési üzérindé qurulmuşdur. Birinci hissedé şahzadé Kamércanın vé oğullarının başına gélén macéralardan danışılır. Hadisélérin inkişafı müxtélif ölkélérdé, mifik qüvvelérin iştirakı ilé baş verir. İkinci hissedé méşhur tébib İbn Sinanın Cavad adlı şagirdinin Afina vé İstanbul şéhérlérindéki sérgüzéştlérindén béhs olunur. Bu hissedé elmi mövzularaаа geniş yer verilmişdir. Fransız yazıçısı Jül Vernin üslubuna bénzér stillé Ali Aziz oxucularına elmin möcüzéli gücündén söz açır ( 36, 73 ). Kitabın üçüncü hissésindé Misir fironlarının éhvalatları ön plana çékilmişdir.

а

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ааааааааааааааааа

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

аааааааааааааааааааааааа 3.аа Yeni dövr türk édébiyyatında divan şeТri

 

Orta ésrlérdé türk édébiyyatında hakim mövqe tutan divan şeТri yeni dövrdé ténézzüldé olsa da cémiyyétdé hélé öz varlığını davam etdirmékdé idi. Bu yarımbaşlıqda biz XIX ésrin divan şairlérinin béziléri haqqında qısa mélumat verécéyik.

аа Türk édébiyyatı tarixindé Éndérunlu Vasif adı ilé tanınan Osman Vasif (?-1824 ) sultan sarayında mühüm vézifélérdé çalışmışdır. ŞeТrlérindé İstanbulun vésfi xüsusi yer tutur ( 51, 44 ). İstanbul şivésindé yazmağa üstünlük verén Vasif epikurçu mövqeyiné göré lalé dövrünün tanınmış ustadı Nedimi xatırladır.

аа Yaradıcılığında Élaeddin Sabitin güclü tésiri duyulan, téxminén Sünbülzadé Vehbi, Süruri vé Ayni ilé eyni édébi méktébin davamçılarından sayıla bilén Réfii Kalayi 1760-1821-ci illérdé yazıb-yaratmışdır. Ésérlérindé daha çox gündélik méişét méséléléri öz éksini tapmışdır. Şéhréngiz vé ya şéhraşup adlandırılan janra yaxın ménzumelér yazaraq gündélik héyatdakı dedi-qoduları édébiyyata gétirmiş, müasirléri arsında şaiyé vé söz-sov şairi kimitanınmışdır.

аа Onun müasiri olmuş Ayni isé öz ésérlérindé türk divan édébiyyatının tanınmış şairlérindén Nefi, Nabi, Nedim kimi dühalara nézirélér yazmış, orijinal fikirlér vé ifadélér işlédé bilmésé dé onlardan geri qlmamağa séy göstérmişdir. Ayninin bézi beytléri sonralar hétta aforizm şéklini almışdır. Mésélén:

аа Giryan olur mu mérhaméti olmayan gönül?

аа Müflis olandan akça dilémék abés.

аа Tevém olmuş suruna zalim féleyin matémi,

аа Duhtérin tézvic edén madér hém ağlar, hém gülér ( 52, 21 ).

аа Onun 1831-ci ildé yazdığı güman olunan УSaginaméФ éséri şairin dini, félséfi vé estetik baxışlarını éks etdirsé dé, tésévvüf mésélélérini açıqlasa da né öz sağlığında, né dé özündén sonra populyarlaşa bilmémişdir. Bizcé, bunun sébébi ésérin dövrün ruhuna vé télébiné uyğun olmamasıdır, yeni УSaginaméФ én azı yüz il évvél yazılsaydı édébi ictimaiyyétdé iz qoya bilérdi.

аа XIX ésr divan şairléri arasında УHüsnü aşkФ mésnevisi ilé méşhur olan Şeyx Qalibin layiqli davamçısı kimi şöhrét tapmış İzzét Mollanın xüsusi mövqeyi vardır. 1785-1829-cu illérdé yaşamış İzzét Molla köhné ilé yeniliyin sintéziné nail olmaq üçün çox séy göstérmişdir. İsténilén mövzuda asanlıqla ésér yarada bilén, bédii istédaddan méhrum olmayan, yeniliyi duya bilén, onun gélişini normal qarşılayan şair, séléflérindén iqtibas edérék yaşadıqlarını onlardan férqli şékildé ifadé etméyé, oxucularına gözélliyé qarşı bigané olmamağı aşılayırdı. İzzét Molla sultan II Mahmudu médh edén çoxsaylı ésérlérlé yanaşı, méhélli méséléléri dé işıqlandırmağa, imkanı daxilindé kasıblara qarşı zéngin adamlarda, ixtiyar sahiblérindé mérhémét hissi yaratmağa séy göstérirdi. Düzdür, İzzét Molla né quruluşu, né dé mövcud rejimi ténqid édib, amma hiss olunur ki, onun üréyini ağrıdan mésélélérdén birincisi sosial édalétsizlikdir.

аа İzzét Molla cémiyyétdéki édalétsizliyin sébéblérindén biri kimi, oxumuş insanların, alimlérin haqsızlığa qarşı téslimçilik mövqeyindén yanaşmasını görür. Mésélén:

аа Méşhurdur ki, fisk ilé olmaz cihan harab,

аа Eylér anı müdahaneyi aliman harab.

аа Bilméz ki, iki kat yıkılır kéndi halktan

аа İstér cihan yıkıldığını hanman harab.

аа Élbét bir sütunu olurdu bu kubbénin,

аа İzzét, nihayét olmasa günü mékan harab (53, 72 ).

аа İzzét Mollanın bézi şeТrlérinin dili olduqca sadé vé xalq danışıq dilindédir. Müxtélif mövzulu ésérlérindéki dil baxımından tézadlıqğı Azérbaycan édébiyyatının méşhur nümayéndélérindén olan Vaqifin qoşmaları ilé УBaxФ rédifli qézéli ilé УGörmédimФ müxémmésinin dili arasında olan férqé bénzéyir. Mésélén:

Ey Vidadi, gérdişi dövrani kécréftara bax,

Ruzigara qıl tamaşa, kara bax, kirdara bax. (Vaqif )

Bayram oldu, heç bilmirém neyleyim,

Bizim evdé dolu çuval da yoxdur. (Vaqif )

Çıkmaz bahara déğmé dé biçaré andélib

Péjmürdé bal havz téhi gülistan harab. ( İ. Molla )

Sana neyleyeyim, né söyleyeyim, aman, a gönül,

Bénim dé halimi sén eyledin yaman, a gönül. (İ. Molla )

аа İ. Mollanın УBahari éfkarФ, УHazani asarФ, УGülşéni-aşkФ, УMihnéti- KéşanФ vé УDivanФ adlı ésérléri vardır. УGülşéni- aşkФ Şeyx Qalibin УHüsnü aşkФ ésériné nézirédir. Yuxarıda qeyd olunanlar arasında УMihnéti- kéşanФ öz orijinallığı ilé seçilir.

аа Yeni dövrün divan şairlérindén olmuş Bursalı İffét (?-1832 ) haqqında tééssüf ki, tézkirélérdé geniş mélumat verilmir. Mövcud olan azsaylı şeТrlérindén onun yaradıcılıq térzi baxımından Néfiyé bénzédiyi hiss olunur:

аа Né dürlü kéndini tézyin edérsé nev kisé,

аа Né guné camé giyersé kibaré bénzémiyor.

аа Égér désti kadérdén kémtér olsa bir gecé nanın,

аа Velev kubu cihan ol tékkedé bir dérvişin kalmazа ( 54, 66 ).

аа Qeyd olunan dövrün divan şairléri arasında Pértev Paşanın (?-1837 ), Hızrağazadé Saidin (?-1837 ), Fatinin (?-1865 ), Ésad Muhlis Paşanın (?-1851 ), Ziver Paşanın (1793-1860 ), Sérmedin (?-1846 ) dé adlarını çékmék olar, lakin onların yaradıcılıqları klassik divan şairlériné nézirélér vé Sultan II Mahmuda médhiyyélér yazmaqla méhdudlaşdığından haqlarında étraflı qeyd etméyé lüzum görmédik.а

аа Téxminén beş ésr davam etmiş divan édébiyyatında nésé yeni söz demék, yadda qalan bédii ifadé vé ya tésvir vasitési işlétmék héqiqétén dé çétindir. Bu sahédé başqalarından férqléné bilmék ésl poetik qabiliyyét, zéngin fantaziya téléb edir.

ааа Yeni dövrün divan şairlérindén olan Abdülhalim Qalib Paşa vé ya Türk Qalib (?-1876 ) özünü divan şairléri arasında tanıtmaq üçün qéribé üsul tapmışdı. İstanbulda anadan olmuş Türk Qalib müxtélif vézifélérdé çalışmışdır. Onun Osmanlı dövlétinin ayrı-ayrı yerlérindé kaymakam vé mutasarrıf olaraq çalışması éyalét psixikasını, adét-énénsini, davranışlarını mükémmél öyrénmésiné şérait yaratmışdı. Dövrünün ziyalısı, témin olunmuş ailé başçısı olan Türk Qalib şeТrlérindé çox bayağı, edéb çérçivésini aşan, qaba sözlérlé dolu ifadélér vé deyimlér vardır. O zaman ucqarlarda yaşayanların, kéndlilérin, heyvandarlıqla güzéranını keçirénlérin, elat cammatının édébiyyata bédii tip olaraq gétirilmési türk édébiyyatında déb halını almağa başlayırdı. Ésérlérinin bir qismini Niğdéli Qalib imzasıyla yazan şairé bu sébébdén dé Türk Qalib deémişlér. Türk Qalibin, xüsusén Kastamonu camaatını tésvir etmési bu céhétddén daha xarakterikdir. Kéndé yazın gélmésini şair belé tésvir edir:

Yaz géldi, şükür, bak, yiné çilléndi böyüklér,

Fık fık ötüşürlér, uçuşurlar ibibüklér.

At eşşeyé, eşşék ata garman garış oldu,

Gök kubbéyi gümletdiriyor dağda kölüklér.

Vız vız ötüşü, gönglümü éğléndirü uflaz,

Yaz günléri dé sivri sinék teyfé bisazdır ( 55, 27 ).

ааа Yeni dövrün divan şeТrinin témsilçilériа arasında qadınlar da olmuşdur. Belé şairelérdén biri Leyla xanımdır ( ?-1847 ). Onun klassik üslublu şeТrléri içérisindé mérsiyé vé gézélléri daha uğurlu alınmışdır. Leyla xanım öz dövrünün tanınmış şairléri ilé yarışmaqdan çékinmémişdir. İzzét Mollanın poetik méharétini öymüş, tevazökarlıqla onun hér sözü vé ifadéni işlétmésindén sonra şairliyé imkan qalmadığindan da УşikayétlénmişdirФ:

Çarhın kırıla, kalmadı bir söz ki, söyleyim,

Ey bana rağmén aksiné devran edén felék.

аа Leyla xanımın İzzét Mollaya hésr etdiyi néziréléri çoxdur ( 56, 80 ). O, divan édébiyyatının qanunlarına sadiq qalmış, heç bir şeТrindé qébul olunmuş mizanı aşmamışdır. Müasiri olmuş şair vasifé şeТrlér ithaf etmişdir. Bu sépkidén olan şeТrlérindé Leyla xanım çox duyğusal misralar işlédir, fikirlérini vé düşüncélérini etiraf etmékdén çékinmir:аааааааааааа

аа Bir nigah etméyib üftadéné géçtin gittin,

аа Hatırım kaldı sana doğrusu rüyada bu şéb.

( Yuxumda gördüm ki, séné vurğun olana heç bir nézér salmadan keçib getdin, doğrusu röyamda xétrimé deydin )аа

аа Yarin aşiklér ilé ülféti pék güçtür, güç,

аа O périvéşin ünsiyyéti güçtür, güç.

( O péri üzlü yarın onu sevénlér ilé méhribanlığı müşkül işdir )

аа Sakın, aldanma, gönül, vadiyi visali yaré,

аа Sonra dérdü-elémü mihnéti pék güçtür, güç.

( Könül, nébadé yarın vüsal démi olacağı baredé verdiyi vedlériné aldanma, sonra onun qéminé, kedériné, hicranına dözmék çétin olar )

аа Hélé bir busé için iydé kadar békleyémém,

аа Şimdi lütf eylé, odém hér kés öpérlér él, éték.

( Séni öpmék üçün azacıq da olsa sébrim qalmayıb, iltifatın varsa bunu indi et ki, sonra hér kés élini, éteyini öpécékdir )

аа Leyla xanımın bézi misraları bütün Türkiyedé méşhurdur. Hémin misraların populyarlaşmasında Réşad Nuri Güntékinin УÇalıkuşuФ romanının böyük rolu olmuşdur:

аа Atéşliyim, açtırma bénim ağzımı , zinhar,

аа Zalim, béni söyletmé dérunımda nelér var?

аа Bilméz miyim etdiklérini, eylémé inkar,

аа Zalim béni söyletmé dérunimdé nelér var?

аа Xatırlatmaq yeriné düşeТr ki, Leyla xanımın bu şeТriné musiqi dé béstélénmişdir. Yeni dövr divan édébiyytının qadın şairlérindén biri dé ŞeТréf xanımdır ( 1809-1861 ). ŞeТréf xanım klassik divan şeТrinin minacat, nét, mérsiyyé vé gézél janrlarına üstünlük vermişdir ( 57, 105 ).а Eyni mövzuya aid çoxlu şeТrlér yazmış ŞeТréf xanım orijinal nümunélér yarada bilmémişdir. Mésélén, Kérbéla hadisélériné dair onun on altı mérsiyyési mélumdur. Méhébbét mövzusunda qélémé aldığı şeТrlérindé dé ŞeТréf xanım yeni heç né demir:

аа Gülzarı başına yıkarım, gülzarın égér,

аа Gélméz isé o gül bana évvél baharda.а

аа Leskofçalı Qalib dé yeni dövr divan şeТrinin tanınmış simalarındandır ( 1828-1867 ). Onun Néfiyé vé Nailiyé yazdığı néziréléri o vaxtlar édébi ictimaiyyéti maraqlandırmış, mübahiseléré sébéb olmuşdur. Xüsusén, milli hissléré tésir edén şeТrléri ziyalılararasında ajiotaj yaratmışdı:

аHuda, meyus kılma gönlümü ikbali milléttén,

Habérdar eylé rahman ismini ahvali milléttén.

Olup mécruh, peykani kazadan tairi devlét,

Démadém hun akar çeşmim gibi şéhbali milléttén.

Leskofçalı Qalibin bu şeТri Namik Kémalın УHürriyyét У qésidésinin yazılmasına güclü tésir etmişdir ( 58, 71 ).

аа XIX ésrin méşhur divan şairléri sırasında öz layiqli terini tutanlardan olmuş Yenişéhirli Avni ( 1826-1883 ) mövzu baxımdan orijinal olmasa daа bédii ifadé vé vasité baxımından maraqlıа céhétléré malikdir. Onun bénzétmé vé istiaréléri, yaratdığı mürékkéb mécazlar, bédii qüdrétinin gücündén, fantaziyasının sonsuzluğundan xébér verir:

Atéş gibi tütséydi égér nuri técélli,

Ey zülfi siyéh, dudi siyahi sén olurdun.

( Égér Musa peyğémbéré görünén nur, alov şéklindé yansaydı, ey qara saçlı, onın qara tüstüsü sénin qara saçların olardı.)

аа Avni bédii söz ustalarına böyük qiymét verir, onların sadé, adi adamlar olmadıqlarını, ilahi dérgahdan qaynaqlandıqlarını bildirir. Bu ménada Avni Azérbaycan şairi Méhémméd Füzulinin şairé vé şeТré verdiyi qiymétlé razılaşır, onu téqdir edir:

Şair o hümadır ki, iki alémé pinhan,

Bir cevvi mukaddésté hafiyüt teyerandır.

аа Yeni dövr divan şeТrinin daha bir tanınmış nümayéndési Osman Nevrés (1820-1876 ) olmuşdur. Onun da ésérléri énénévi divan şeТrinin janrları şéklindédir. Nevrés hém dé populyar şérqilér şairi kimi şöhrét qazanmışdır:

Séndén bilirim yok bana bir faidé, ey gül,

Gül yağını illér sürünür, çatlasa bülbül.

Étsém dé abéstir, sitémi hara tahammül,

Gül yağını illér sürünür, çatlasa bülbül.ааааааааааааа

Nevrés yeni dövrün ruhunu éks etdirén şeТrlér yazmamışdır. Onun Méhémmed Füzulidén iqtibas edérék qélémé aldığı ménzum şeТri vé УDéstani hayalФ adlı poeması Yusuf Nabinin УHayriyéФ ménzumésininé nézirédir. Qézéllérinin zahiri biçimi séhvsiz görünsé dé mövzu vé ména baxımından köhnédir:

Zülfün görénlérin hép bahtı siyah olurmuş,

Ték zülfünü göreydim, bahtım siyah olaydı.

Olmazdı kalbi mahzun ta böylé zarü mécnun

Çeşmin kılaydı éfsun, zülfün pénah olaydı.

Vé ya:

Ölürsém dérdi çéşminlé béni çöllérdé défn etdir,

Ki, gélsin haki kabrim üzré méskén tutsun ahular.

аа Misralardan göründüyü kimi, Nevrésin yaradıcılığı yeni dövré tésadüf etsé dé ruh etibarı ilé köhné olaraq qalmışdır.

аа УMécmuai ésari SaidФ adlı divan şeТrléri ilé méşhur olmuş Said Paşa (1832-1891 ) yeni dövrün divan édébiyyatına daxil olan şairlérindéndir. Baki énénésisini séylé davam etdirén, klassik şérq şeТr üslubunun Avropasayağı şerlérdén geri qalmadığını inadla başqalarına sübut etmék isteyén Said Paşa yadda qalan misralar yaratmışdır:

Gönlümün hissési bülbül gibi éfgan olsun,

Ték o gonçedéhénin lébléri handan olsun.

Biz hér an ağlayalım, kéndisi şadan olsun,

Lutfu varsın da hép ağyara firavan olsun,

Bizé cevreylémési kéndisiné şan olsun ( 59, 33 ).

аа Bu dövrün méşhur divan şairlérindén Seyyid Hémzé Nigari (?-1886 ) Azérbaycanda, dağıstanda vé Türkiyedé tanınmış mütésevvif olmuşdur. Éksér qézéllérindé Füzulini xatırladan Nigarinin Qafqazda vé Ön Asiyada müridléri vardmış. Nigari haqqa qovuşmağın yolunu ilahi eşqdé tapmışdır:

Oda yanmış dilim ol lébléri gülnara féda,

Cana gélmiş ténim ol léhceyi güftara féda.

аа Seyyid Nigari bézén M. Füzulinin fikirlérini başqa şékildé tékrarlamaqdan çékinmir:

Çok istediğim canımı cananım içindir,

Cananımı çok istediğim canım içindir.

аа Seyyid Nigarinin УSakinaméФ adlı böyük ménzumésindé ésasén Füzulidén, qismén dé türk şairléri Nabi vé Ruhidén qaynaqlanan parçalar mövcuddur. УçaynaméФ adlı kiçik hécmli mésnevisi isé Füzulinin УBéngü badéФ ésérinin tésiri ilé yazılıb. Maraqlıdır ki, Célil Mémmedquluzadénin alleqorik УÇay déstgahıФ éséri Seyyid Nigarinin УÇaynaméФsinin tésiri ilé yazılmışdır. Hér iki ésérdé samovar, stékan, maşa, dudkeş kimi méişét éşyaları téşxis vé intaqm yolu ilé tésvir edilmişdir. Nigarinin УNigarnaméФ mésnevisi bütövlükdé şairin dini-félséfi baxışlarını éks etdirir, onun tésévvüfi fikirlérinin bédii sistémi kimi téqdim olunur. УNigarnaméФ ésérindé Nigari şeТrtiliklérdén istifadé edérék müxtélif dövrlérdé yaşamış haqq aşiqlérini bir méclisé yığır, onlarla söhbétléşir, müéyyén mésélélérdé mülahizelérini dinleyir. Tanınmış sufilérin söhbétlérini dinleyén Nigari, adı qeyd olunan ésérdé öz fikirlérini dé söylémékdén çékinmir. Seyyid Nigari şeТrlérindé doğma Azérbaycan türkcésindén daha çox istifadé etmişdir:

Yadi-rüxsarın ilé ol qédér éfğan etdim,

Gülü aşüfté qılıb bülbülü giryan etdim.

Tutuşub ahi cigérsuz ilé yandım sénsiz,

Badi féryadım ilé varımı viran etdim.

аа Seyyid Nigari ilahi eşqin ilhamlı térénnümçülérindén olmaqla bérabér dünyevi eşqi dé qiymétléndirmişdir. Onun fikrincé, insanın insana olan eşqi ték olan Allaha olan méhébbétdén intişar tapır. Başqa sözlé, insani sevgi dolayısı ilé ilahi eşqi doğurur. Nigari dé öz şeТrlérindé tésévvüf simvollarından çox istifadé etmişdir:

Gél yanıma, bir gör ki, né var, ey bülbül,

Sinémdé yanar nari hézar, ey bülbül.

аа Yeni dövrün divan şairléri arasında Kazım Paşa (1809-1889 ) öz mérsiyyé vé nohéléri ilé tanınmışdır. Élém, dérd, kédér şairi kimi ad çıxarmış Kazım Paşanın Kérbéla hadisélériné aid olan şeТrléri o zamanlar céférilér arasında ézbér olmuşdur:

Düşdü Hüseyin atından sahrayi- Kérbalaya,

Cébril, var habér ver sultani-énbiyaya ( 60, 40 ).

аа Yeni dövrün divan şairlérindén Éşréf Paşa, Mémduh Paşa, Halimi, Daniş, Arif, Akif Paşa, Féhmi, Hayri Sébati, Férid Müdérris, Mahmut Nedim Paşa vé başqaları haqqında da qeyd etmék olar, lakin onların yaradıcılığında férqléndirici heç né olmadığı üçün onlardan yazmağa lüzum görmürük.

аа

 

4.ааа Yeni dövr édébiyyatının séciyyévi céhétléri

 

Yeni dövr türk édébiyyatında nézéré çarpan ilk yenilik, epik növün- nésrin sürétlé inkişaf etmésidir. Yeni dövr édébiyyatına qédérki mérhéléyé diqqét etdikdé türk nésrinin tékamül yollarını aydın görmék olur. Folklordan férqli olaraq yazılı édébiyyatda nésr uzun müddét ikinci planda qalmış, ona lazımi diqqét edilmémişdir. Bununla belé, türk nésrinin nailiyyétléri dé az olmamışdır.аааа

XIX ésrdé Ténzimat édébiyyatına qédérki dövrdé dé türk nésri öz mövqeyini saxlamış, hétta bu sahédé müéyyén iréliléyişlér dé éldé etmişdir. Ténzimat édébiyyatından daha öncé Avropa édébiyyatına témas etméyi bacarmış türk nasirlérindén biri Mehmet Ataullah Şanizadé olmuşdur.1771-1826-cı ilérdé yaşamış, ziyalı ailésindé böyümüş Şanizadé öz dövrüné göré mükémmél sayıla bilécék séviyyédé téhsil almışdı. Tibb universitetini bitirsé dé öz ixtisası üzré işé qébul olunmamış vé ona 1808-1821-ci illér érzindé baş vermiş tarixi hadiséléri qélémé almaq, onlara şérhlér yazmaq, dövrün méşhurları haqqında olan révayétléri éks etdirmék vézifési tapşırılmışdı. Şanizadé hémin vézifénin öhdésindén bacarıqla gélérék işi tamamlamışdır. Şanizadénin atası Mediné şéhérinin qazısı idi vé oğlunun énénévi éréb, fars dilléri ilé yanaşı fransız dilini dé öyrénmési üçün xüsusi müéllimlér tutmuşdu. Şanizadénin fransız dilini bilmési onun qabaqcıl maarifçilérin fikirléri ilé tanış olmasına yaxşı imkan yaratmışdı ( 66, 13 ). Qeyd edé bilérik ki, Şanizadé türk édébiyyatına Avropa ideyalarını ilk gétiénlérdéndir.

аа Ténzimatdan évvélki nasirlérdén olan Akif Paşa 1787-1845-ci illérdé yaşayıb-yaratmışdır. XIX ésrin birinci yarısında mühüm dövlét vézifélérindé çalışmış Akif Paşa divan şeТrléri yazsa da ( heca véznindé yazdığı iki şeТri dé mövcuddur ) müasirléri arasında nasir kimi tanınmışdır. Xüsusén onun УTabsıraФ adlı nésri ehtiva etdiyi maraqlı xatireléré, yol qeydlériné, éks etdirdiyi réngaréng mövzulara göré maraqlı tésir bağışlayır, dövrün atmosferini lazımi seviyyedé veré bilmişdi. Akif Paşanın Şeyx Müştaqa ünvanladığı méktub da şéxsi seviyyedén çıxaraq ictimai mézmun qazanmışdır. Akif Paşanın nésr üslubu xeléfléri olacaq Namiq Kamal vé Ziya Paşanın térzinbé bénzémékdedir. Türk dilinin geniş informativlik qabiliyyétiné inanan Akif Paşa türk dilinin témizliyi qayğısına da qalmaqdadır.

аа Ténzimat dövrüné qédérki nasirlérdén biri dé Abdurahman Sami Paşadır. 1795-1878-ci illérdé yaşamış Sami Paşa türk nésriné Уİnşayi SamiФ vé УRümuzul hükémФ adlı ésérlér töhfé etmişdir. Hér iki ésérdé köhné térzlidir vé dövlét adamlarına médhlérdén ibaretdir.

аа XIX ésrin nasirléri sırasında Mütércim Asim (1755-1818) adlı türk leksikoqrafının da adını çéké bilérik. УTarixФ, УTuhfeyi AsimФ kimi orijinal ésérlérlé yanaşı, fars dilindé olan УBurhani qatiФ adlı kitabı vé éréb dilindé olan УQamusФuа türk diliné tércümé etmişdir ( 67, 26 ).ааааааааааааааааа

Ténzimat dövrü édébiyyatının birinci dövrü, yéТni 1860-1876-cı illérdé türk édébiyyatının avropalaşması işi uzun müddét türk édébiyyatında ésas mövqedé dayanmış divan édébiyyatının késkin ténqidi ilé başladı. Ténzimatçılar divan édébiyyatında sanki müsbét heç né yoxmuş kimi onu gériliyin vé epiqonçuluğun ménbéyi kimi déyerléndirirdilér. Ténzimatçılar ikinci vézifé kimi divan édébiyyatının dilindén tam férqli bir édébi dil yaratmağa, yaranacaq édébi dilin xalq danışıq dili ésasında formalaşdırmağa xüsusi éhémiyyét verirdilér. Namiq Kamal УİntibahФ romanına yazdığı ön sözdé,а Récaizadé Ékrém УTalim-i édébiyyatФda xalq dilinin tam ésasla yazı dili olmasına layiq olduğunu qeyd étmişlér. Ténzimat édébiyyatının ikinci mérhélésindéЧ1876-1891-ci illérdé ténzimatçılar türk édébiyyatını Avropa édébiyyatının estetik déyérléri, témélléri vé hémin prinsiplérin texniki ifadési müstévisindé inkişaf etdirmék mésélési ilé méşğul olmuşlar. Türk édébiyyatında yeniléşménin öncülü kimi téqdim olunan İbrahim Şinasi éslindé bu sahédé féaliyyét proqramı yaratmadı vé ya nézérdé tutduğu proqramı açıqlamadı (68, 43 ). O dövrdé éski édébiyyat témsilçiléri kimi tanınan, lakin édébi şöhrétlérini vé nüfuzlarını yétérincé qoruyub saxlaya bilmiş Yenişéhirli Avni ( 1826-1883 ), Leskofçalı Qalib ( 1828-1867 ) vé Hersekli Arif Hikmét ( 1839-1903 ) kimi édiblérin féaliyyétlérini davam etdirdiyi bir zamanda onlardan férqli édébi janrlar, növlér vé üslublar yaratmağı méqséd qoymuş ténzimat ideoloqları müasirlériné vé xeléflériné örnék olsun deyé bir édébi kredo béyan etmédilér. Düzdür, N. Kamalın 1866-cı ildé УTasvir-i éfkarФ qézetindé dérc etdirdiyi УLisan-i osmaninin édébiyyatı hakkında bazı mulahazatı şamildirФ adlı méqalésini müéyyén ménada bu sahédé atılmış addım kimi nézérdén keçirmék olar, amma adı keçén méqalé proqram séviyyésindén uzaqdır. Bu méqaledé N.Kamal édébiyyat haqqında, onun béşéri idealları tébliğ etmésindéki evézolunmaz xidmétléri baredé, millétin ménevi mühafizésinin téminatçısı olmasına dair déyérli fikirlér söylédikdén sonra divan édébiyyatına hücuma keçir, onun géréksizliyini, müasir dövrlé sésléşmédiyini, yeniliyé éngél törétdiyini, süniliyini, ménasız söz yığınından ibarét, faydasız vé mühafizékar olduğunu iddia edir. N. Kamal téxirésalınmaz vézifé kimi xalq diliné ésaslanan yeni bédii üslubun yaranmasını vé türk dilinin lisan-i osmani adlandırılan qeyri-tébii dildén dérhal témizlénmésini téklif edirdi. Qeyd üçün xatırladaq ki, N.Kamal УTasvir-i éfkarФdakı fikirlérini УCélaleddin HarzémşahФ ésriné yazdığı müqeddémédé dé tékrarlayır ( 69, 54 ).

аа Azérbaycan édébiyyatında buna bénzér hadisé M.F.Axundovun adı ilé bağlıdır. Mirzé Fétéli Axundov da Méhémméd Füzulini édébiyyatımızı geriyé çékmékdé, onun inkişafını téqribén dörd yüz il léngitmékdé ittiham edirdi. M.F.Axundovа Namiq Kamal kimi divan édébiyyatında rasional olan hér hansı bir céhét göré bilmémişdir.

Ténzimatçıların xalq danışıq dilindé ésérlér yazmaq istékléri, élbétté ki, téqdirélayiq céhétdir, édébiyyata yeni ruh, yeni néfés gétirmék céhdléri dé olduqca müsbét işdir, lakin yenilik yaratmaq naminé keçmişin üzérindén xét çékmék, bilérékdén vé ya bilmézlikdén séléflérdén imtina etmék yanlışlıqdır. Türk édiblérinin öncüllérindén olan Ziya Paşa 1868-ci ildé УHürriyétФ qézetindé dérc etdirdiyi УŞiir vé inşaФ adlı méqalésindé divan édébiyyatını milli olmamaqda, xalqa yabançılıqda, médhiyyéа vé mérsiyé édébiyyatı olmaqda ittiham edérék müasir édébiyyatınа xalq édébiyyatı olacağından xébér verirdi ( 70, 39 ).

Téqdirélayiq haldır ki, yeni édébiyyat yaratmaq yolunda Avropa édébiyyatını örnék tutan ténzimatçılar xalq danışıq dilinin yazı diliné gétirilmésinin önémini ilk növbédé dérk etmişlér. İstér poeziyada, istérsé dé nésrdéа xalq danışıq dilinin tétbiqi yazılı édébiyyatda inqilabi déyişikliklér kimi déyérléndirilmélidir. Nésr sahésindé bu yolda atılan ilk addım kimi УTakvim-i vakaiФ résmi dövlét qézetinin 1831-ci ilin 1Noyabr tarixli sayında xalq danışıq diliné yaxın üslubda dérc olunan yazıları qeyd etmék olar. Nésrdé türk édébi dilinin sadéléşmési yolunda ilk örnékléri İbrahim Şinasi yaratmışdır ( 71, 98 ). 1870-ci illérin ortalarına qédér daha çoxа Уsosial faydaФ prinsipiné dayanan ténzimatçıların édébi üslublarında, seçdikléri mövzularda vé yaratdıqları édébi qéhrémanların xaraktérlérindé fransız romantizmi ön plana çıxmağa başladı. Mésélén, N. Kamalın nésrindé tébiét vé insan tésvirlérindé bu romantizm özünü büruzé verir. Yeni türk édébiyyatının nésr janrları öz yaranışında, hér şeydén évvél, tércüméléré borcludur. Fransız nasirlérindén çevrilérlé gündémé gélén nésr qısa müddétdé türk oxucularının sevimli éyléncé növüné çevrildi.

аBizé mélum olan faktlara göré, qeyd edé bilérik ki, türk oxucusuna bélli olan ilk fransız romanı Fransua Fenelonun УTelemahosun macéralarıФ adlı éséridir. Bu romanın orijinaldan ( УTelemakФdanЧR.É ) Yusuf Kamil Paşa çevirmişdir. Ésér néşr olunduğu ildén ( 1699ЧR.É ) bestslleré çevrildi vé yeddi ildé dörd défé kütlévi tirajla néşr olundu. Osmanlı édébiyyatı tarixindé görünmémiş hadisé kimi qiymétléndirilén УTelemahosun macéralarıФ ésérinin mövzusunu Troya savaşında iştirak edén yunan mifik qéhrémanı İtaki adasının hökmdarı Odisseyin müharibédén qayıdarkén yolunu itirmési, bu léngiménin sébébini bilmék méqsédi ilé atasını axtarmaq üçün oğlu Telemakın yola çıxması, ona insan şéklindé yoldaşlıq edén ağıl vé bilik ilahési Afinanın ölkéni idaré işindé zéruri télimatlar vermési téşkil edir. Romandakı hadisélérin yad mémlékétlérdé céréyan etmésiné, o zamankı türk oxucusunun yunan ésatirléri haqqında yetérli mélumatlarının olmamasına baxmayaraq ésér réğbétlé qarşılanmışdı. Bunun sébébi, bélké dé tanınmış dövlét adamı olan Yusuf kamil Paşanın şéxsiyyéti ilé bağlı idi, ya da ki, ésérdé dövlétlé xalq arasında mötédil élaqélérin yaradılmasına çağrışla bağlı éxlaqi-didaktik tövsiyyélérin éks etdirilmési ilé élaqédar ola bilérdi. Türk oxucularına müxtélif müélliflérin qélémindén çıxmış УsiyasétnamélérФ yaxşı tanışdı, én azından onlar УKutadqu biliqФi mütalié etmişdilér. Türk édébi dilinin sadéléşmési yolunda addım kimi déyérléndirilé bilsék dé УTelemahosun macéralarıФ köhné epistolyar üslubdan xali deyildi vé bu sébébdén yeni türk nésriné édébi tésiri cüzi olmuşdur. Yeni nésrin yaranmasında Viktor Hüqonun УSéfillérФ ( 1862 ), Daniel Defonun УRobinzon KruzoФ ( 1864 ), Aleksandr Dümanın ( Ata ) УMonte KristoФ ( 1871 ), Şatobrianın УAtalaФ ( 1872 ) vé Bernarden de Sen Pyerin УPol vé VirjiniФ ( 1873 ) romanlarının türk diliné tércümé edilmésinin böyük rolu olmuşdur (72, 80). Adları qeyd olunan ésérlérin tércümésindén sonra ténzimat édébiyyatında Avropa nasirlérinin ésérlérinin inténsiv tércümeléri davamlı şékildé aparılmış, macéra sépkili ésérlér türk oxucularında sonsuz marağa sébéb olmuşdur. Türk oxucusu УŞahnaméФ, УLeyli vé MécnunФ, УXosrov vé ŞirinФ, УYusif vé ZüleyxaФ, УVamiq vé ÉzraФ kimi ménzum romanlarla tanış olsalar da Avropa örnékléri onları çox maraqlandırmışdır.аааааааааааааа

XIX ésrin ortalarından etibarén inkişafa başlayan Ténzimat nésrinin édébi qaynaqları méhz yuxarıda qeyd olunan dövrléré aid olan ménbélérdir. Hémin ménbé olmadan birdén-biré ténzimat nésri yarana bilmézdi. Zaman keçdikcé türk édibléri nésrin ayrı-ayrı janrlarını cilalayıb tékmilléşdirmişlér.Türk édébiyyatında ilk roman Namiq Kamala méxsusdur, lakin N.Kamala qédér bu sahédéа bir sıra zéruri işlér görülmüşdü.

ааа Milliliyini heç vaxt itirméyén vé eyni zamanda Avropa heyranı olan Ahmed Midhat türk édébiyyatında hekayé janrında ilk realist nésrin nümunélérini yaratmışdır. Onun 1870-ci ildé néşr etdirdiyi УKıssadan HisséФ vé УLétaifi-revayatФ(УMaraqlı éhvalatlarФ) hékayéléri bu sahédé atılmış uğurlu addımlardandır. A.Midhatdan sonra édébi nésrinа müstéqil janrları inkişafa başlayır ( 73, 30 ). 1875- ci ildé Şémséddin Sami béyin УTééşşüqi- Talat vé FitnatФ (УTélétlé Fitnétin sevgisiФ) adlı novellası néşr edilib geniş oxucu kütlésinin mühakimésiné verildi. 1876-cı ildé, bir qédér yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, Namiq Kamal türk édébiyyatı tarixindé ilk roman sayılan УİntibahФ ésérini yazdı. Éslindé, romanın ilk adı УSon pişmanlıkФ olmuşdur, lakin maarif nézaréti idarésindé bu ad УİntibahЧSérgüzéşti- Ali béyФ şéklindé déyişdirilmişdir.аа Başlanmış işi S.Paşazadé УSérgüzéştФ(1887) vé УKüçük şeylérФ (1890), M.Récaizadé УAraba sevdasıФ (1889), N.Nabizadé УKarabibikФ (1890) vé УZéhraФ (1896) ésérléri ilé daha iréliyé apardılar.

аа УİnibahФ romanında N. Kamal eşq intriqalarını éslindé bir fon kimi götürür. O, sosial héyatda ehtiyacın né olduğunu bilmédén érséyé çatmış şıltaq géncléri böyük uşaq kimi yetişdirén valideynlérin térbiyé metodunu ciddi ténqid edir, onların övladlarının qarşılaşdıqları labüd faciénin anatomiyasını yaradır. Qeyd olunan romanın qéhrémanı Ali béyin héyat yolu düz, hamar yolla getmişdir. Evdé qayğı ilé böyüdülmüş Ali béy özél okulda téshil almış, sonra isé prestijli bir idaredé mémurluqğa başlamışdır. Héyatdan bixébér böyümüş Ali béy héyatı boyu heç kimdén УyoxФ cavabı almamışdır. Sevgiyé, eşqé, méhébbété éyléncé kimi baxan Ali béy estetdir; gözéllik ésiridir, hérékétlérindé daha çox hissiyata ésaslanır. İstediyini etdiyindén hémişé istémédiyi ilé qarşılaşır. Ali béy ésérin sonunda hérékétlérinin qurbanı olur. УİntibahФ romanında N.Kamal qélémé aldığı qéhrémanların xarekterlérini açmağa céhd etmişdirsé dé УİntibahФın ümumi séviyyési zéifdir.

аа N. Kamalın ikinci romanı УCezmiФ adlanır. Mövzusu XVI ésrdé baş vermiş Türkiyé- İran müharibésindén götürülmüş bu romanda tébiét tésvirlériné çox yer verildiyi halda qéhrémanların séciyyéléndirilmésindé bunlari söylémék olmaz ( 74, 107 ). Dram ésérlérindé olduğu kimi, romanlarında da N.Kamal qéhrémanlarını öldürmékdén başqa yol göré bilmir. Burada, élbétté ki, romantizmin tésiri dé az deyil. N. Kamalın édébi qayési islami birlik yaradılması uğrunda mübarizé aparmaq olduğundan УCezmiФdé dé hémin méqséd güdülmüşdür. Mélumat üçün xatırladaq ki, УCelaleleddin HarzemşahФ tarixi pyesindéki baş qéhréman Celaleddin monqol-tatar fatehi Çingizé qarşı islami birlik yaratmaq istéyirdi. УCezmiФ romanın dili ve üslubu УİntibahФ éséri ilé müqayisédé bir qédér tékmil görünür. N.Kamal édébiyyatı Уédébiyyat-ı sahihФ olmağa ( doğru édébiyyat ) sésléyirdi. Onun sésiné bu sahédé ilk sés verénlérin arasında Sezaini xüsusi qeyd etmék olar ( 1860-1936 ).

Atası Sami paşa Osmanlı sarayında mühüm vézifé tutduğundan hamı onu Sezai Sami Paşazade olaraq tanıyırdı ( 75, 27 ). Uşaqlığı ve géncliyi atasının çox débdébéli olan sarayında keçmiş Sezai cariyéli, nökérli-naibli İstanbul kaşanélérindéki héyatı, oradakı éyléncéléri yaxşı bilirdi. Onun belé héyatı tésvir edén УSergüzeştФ éséri gerçékliklé xéyalın sintezi kimi déyérléndirilé bilér. УSergüzeştФ romanının qéhrémanı Dilber hüquqsuz bir kölédir-cariyédir. Tale onu ilk yaşlarından tanımadığı adamların élindé ésir édib. Béxti müéyyén ménada bir işdé gétirib ki, o, Asaf paşa kimi metsenat bir adamınа éliné düşüb. Paşa ona özél musiqi vé fransız dili müéllimi tutub. Dilbéri sarayda incidén yoxdur. Asaf paşanın oğlu ile sevişén Dilbérin ona éré gedé bilmék şansı yoxdur, çünki o, cariyédir, o, sadécé xidmétçi ola bilér. Qadın hüquqsuzluğu mésélési УSérgüzéştФ romanında bütün téférrüatı ilé görünür. Buradaа fransız yazıçısı Viktor Hüqonun méşhur УSéfillérФ romanındakı Kozetta obrazının édébi tésiri güclüdür. Realist sépkidé yazılmış УSergüzeştФ romanında ara-sıra romantizmé dé yer verilmişdir. Romanda vahid üslubа yoxdur ( 76, 51 ). Müéllif dilindé éréb-fars sözlériné geniş yer verildiyindén ésérin oxunuşunda çétinliklér yaranır.

аа Recaizade Ekremin qéléminé méxsus olan УMuhsin bey yahut Şairliğin hazin bir neticesiФ romanı bu sépkidé yazılmışdır.а XİXа ésrin 80-90-cı illériné méxsus olan Nabizade Nazım ( 1862-1893 ) УKara bibikФ ésériа ilé özünü nasir kimi tapmışdı. ŞeТrlérindé hévéskar seviyyésindén yuxarı qalxmasa da qısa nasir ömründé qabiliyyétli nasir kimi türk édébiyyatı tarixindé qalmağı bacarmışdır. УKara bibikФ ésérinin giriş sözündé Nabizade realizm ve naturalizm barédé öz mülahizélérini yazmışdır. Nabizade yanlış olaraq realizmi héyatın eybécérliklérini qélémé alan édébi céréyan kimi qébul edir. Qéhrémanı kéndli kimi tésvir edilén bu ésér türk édébiyyatında ilk realist ésér kimi götürülé bilér. Müéllif surétléri öz léhcélérindé danışdırmışdır ( 77, 95 ). Bu baxımdan УKara bibikФ povesti türk édébiyyatında kénd mövzusuna dair yazılmış ilk nümunélér sırasındadır. Nabizade Nazım ésl yazıçı qabiliyyétini УZehraФ romanında söylémişdir. Tésvir edilén surétléri daha çox psixoloji müstévidé téhlil etméyé séy edén Nabizade türk édébiyyatı tarixindé ilk psixoloji roman yaratmağa nail olmuşdur. Dövrün débiné sadiq qalaraq o da én sonda qéhrémanını öldürür. УZehraФ romanında müéllif mümkün olduğu qédér éréb-fars sözlérini işlétméméyé çalışmışdır. Bu ésér üslub baxımından N. Kamalın УİntibahФ romanını xatırladır.

аа Ténzimat édébiyyatında satirik ésérlér dé az yazılmamışdır. Divan édébiyyatında satira son dérécé zéif inkişaf etmişdi ( 78, 66 ).а Ténzimat édébiyyatında satirik ésérlér dé az yazılmamışdır. Divan édébiyyatında satira son dérécé zéif inkişaf etmişdi. Bunun evézindé hécv janrı divan édébiyyatının sevimli növlérindén sayılırdı. Téssüf ki, bu sépkili şeТrlérdé zériflikdén vé nüktédanlıqdan daha çox qeyri-senzur sözléré vé ifadéléré geniş meydan verilmiş, şéxsi édavét vé antipatiyaya ésaslanan şairlér mümkün qédér öz réqibini daha ziyadé alçaltmaq üçün fantaziyalarına güc vermişlér. Ténzimat dövründé Avropa édébiyyatına uyğun satiranın, bizim hesabımıza göré, ilk nümunésini Edhem Pertev paşaа ( 1824-1872 ) yazmışdır. Onun o zamanlarda türk oxucuları arasında geniş yayılmış УAvavnameФsi ilé yeni türk édébiyyatında ictimaiа satiranın ésası qoyulmuşdu. Divan édébiyyatından bizé yaxşı mélum olan Şeyxinin УXernameФsi satirik ésér kimi téqdim olunsa da hémin ésérа şéxsi séciyyé daşımışdır. Sultanın Şeyxiyé bağışladığı kéndi görméyé gedén şairi kéndin sabiq sahibinin adamları möhkém döyürlér, Şeyxi dé öz başına gélénléri buynuz istédiyi halda qulaqlarından da méhrum olan eşéyyin véziyyétiné bénzédir. Edhem Pertev paşaа УAvavnameФ ésérini İbrahim Şinasinin УTasvir-i efkarФ qézetindé İstanbulun küçélérindé günü-gündén sayı artan sahibsiz itlérin öldürülmési münasibéti ilé dérc etdirdiyi méqaléyé cavab olaraq yazmışdır.

аа Ziya Paşanın o zamankı sédrézém vézifésindé çalışan Ali paşa haqqında 1867-cı ildé qélémé aldığı УZafernameФ éséri hém bédii sanbalına, hém dé hédéfiné göré Edhem Pertevin УAvavnameФsindén güclü ésérdir. Girid adasında yaşayan yunanlar Osmanlı rejiminé qarşı itaétsizlikа hérékétiné qalxanda onların qiyamını yatırmaq méqsédi ilé adaya gedén Ali paşa yunanlara xüsusi dövlét statusu ved etmiş, téléblérinin hamısına émél olunacağına söz vermişdir. Belé alçaldıcı şértlér altında sakitlik yaradan Ali paşa özünü qalib hesab edir, tédbirli sérkérdé qabiliyyétilé öyünürdü.

аа Ziya Paşa hém УZafernameФdé, hém dé ona yazdığı şérhdé Ali paşanı olduqca késkin şékildé ténqid atéşiné tutur. Césarétlé belé fikir yürütméyé ésasımız var ki, УZafernameФ tékcé ténzimat édébiyyatında deyil, ümumiyyétlé, bütövlüldé türk édébiyyatında Avropa standartlarına cavab veré bilécék séviyyéli ésérdir. Namiq Kamalın da uğurlu satiraları olmuşdur. Ali paşanın véfatından sonra onun yeriné keçmiş sedrézém Mahmud Nedim paşanı ténqid hedéfiné alan УФHirrenameФ ( УPişiknaméФЧR. É ) şeТrindé N.Kamal Nedim paşanı rus séfiriné yaltaqlandığı üçün Nedimof adlandırmışdır. УHürriyyetФ qésidésindé dé satirik boyalar yetérincédir. Yeni édébiyyatda satirik céréyanın ardıcıllarının artması satiranın canlanmasına, keyfiyyétcé yaxşılaşmasına sébéb olurdu.

аа Yaradıcılığını bütövlükdé satirik müstéviyé köklémiş Direktör Ali béyin xidmétlérini qeyd etmémémék édalétsizlik olardı. Direktor Ali béyin УLehcetül hakayikФ vé УSeyyarelerФ ésérléri XIX ésrin sonunda türk édébiyyatında sensasiya kimi qarşılandı. УLehcetül hakayikФdé real héyatda olan, amma sözlüklérdé tésbit edilméyén üç yüzé qédér söz gülméli şékildé izah olunur. УSeyyarelerФ ésérindé isé mif qéhrémanı Yupiterin guya insanları xoşbéxt etmési méqsédi ilé yeddi planeti témsil edén ilahéléri yer üzériné göndérmésindén vé bélli sébéb üzündén onun öz istéyiné nail ola bilmémési mézéli, lakin inandırıcı şékildé oxuculara çatdırılmışdır.

аа Ténzimat dövrü édébiyyatının satirikléri arasında sırf bu édébi növlé müasirléri arasında édébi şöhrét tapmış Mehmed Eşref (1847-1912 ) öz şeТrléri ilé iqtidarı sarsıdır, onun azalan nüfuzuna güclü zérbélér vururdu. Sözünü birbaşa ve lazım olduğundan da sért térzdé yazmağı bacardığından hakimiyyété müxalifétdé qalan qüvvélér arasında Eşrefin özél mövqeyi vardı ( 79, 165 ). ŞeТrlérini УİstimdadФ, УDeccalФ, УHasb-i hal yahut Eşref KemalФ, УŞah ve yangınФ, УİranТda YangınФ kitablarında açıq imza ilé néşr etdirén Eşref sultan Ebdülhemid vé onun rejiminé olan nifrétini éruz véznindé izhar etmişdir. Yeni dövrdé satirik sépkili vé hécv seviyyéli ésérlér daha çox УDiojenФ, УHayalФ, УÇıngıraklı tatarФ vé УÇaylakФ adlı métbu orqanlardır.

аа Yeni dövrdé édébi ténqid dé xüsusi çékisini artırmışdı. Ténzimatdan évvélki édébi dövrdé édébi ténqidé daha çox islami édébiyyatın yazılmasında, éréb vé fars dillérindé olan müxtélif sérf vé néhv kitablarının tértibi ilé bağlı yazılmış ténqidi ruhlu yazıları nümuné gétirmék olar. XIX ésrin ikinci yarısından Avropa édébiyyatı ilé yaxından tanış olmağa başlayan, bu édébiyyatın türk édébiyyatında ilk örnéklérini verén türk édiblérinin édébi ténqid sahésindé ilk işi divan édébiyyatını ténqid olmuşdur. Ziya paşanın 1868-ci ildé УHürriyyetФ qézetinin on birinci sayında çap etdirdiyi УŞiir ve inşaФ adlı méqalési bu sahédé atılan ciddi addımlardan sayıla bilér. Divan şeТrini ménasızlıqda, vaxt öldürmé vasitési olmaqda suçlayan Ziya Paşa bir qédér sonra, 1874-cü ildé tértib etdiyi УHarabatФ antologiyasına yazdığı müqeddimedé tamamilé éks fikirlér ifadé etmişdir (80, 62 ). Yeri gélmişkén, xatırladaq ki, N. Kamal bu ziddiyyétli mövqeyiné göré Ziya Paşanı ténqid etmişdir.

аа Hém Namiq Kamal, hém dé Ziya Paşa köhné édébiyyatla yanaşı, türk édébi mühiti üçün yeni sayılan Avropa édébiyyatı haqqında da öz fikirlérini béyan etmişlér. N.Kamal УMukaddime-i CelalФ, УİntibahФ ve çevirdiyi УBahar-ı danışФ adlı ésérlérdé, habelé УTasvir-i efkarФda çap olunan УLisan-i osmanin edebiyatı hakkında bazı mulahazalarФ adlı méqalésindé Avropa édébiyyatında mövcud olan dramaturgiyaya qarşı réğbétini gizledé bilmir, teatrı türk tamaşaçılarını ménФvi ésarétdén qurtaracaq qüvvétli çaré kimi déyerléndirir.Ziya Paşa da УMukaddeme-i harabatФ ésérindé Şérqlé Qérbin édébi müstevidé gedén mübarizésini nésilérin mübarizési kimi qiymétléndirir, sonunda Qérb édébiyyatında da öyrénméyé layiq çox şeylérin olduğunu vurğulayır.а Köhné édébi nésillé yeni édébi nésil arasında mübarizé XX ésrin birinci yarısına qédér davam etmişdir. Yeni dövr türk édébiyyatında dram vé roman yazmaq yazıçılr arasında déb halını almışdı. Türk édébiyyatındakı mövcud témayül ona qonşu olan xalqların da, tébii ki, ilk öncé Azérbaycan édébiyyatına da öz tésirini göstérirdi.аааааааааааааааааааааааааааааааааааааа

ааа Édébiyyat tarixindén mélumdur ki, Azérbaycan édébiyyatında ilk ménzum roman Nizami Géncévinin УXosrov vé ŞirinФ poeması hesab olunur. Nésrlé yazılmış ilk romanımız isé N. Nérimanovun УBahadır vé SonaФ éséridir. Azérbaycan édébiyyatındé realist nésrin ilk nümunésini yaratmaq şeТréfi isé M.F. Axundova nésib olmuşdur. Onun 1857-ci ildé yazdığı УAldanmış kevakibФ povesti özünéqédérki bütün mövcud ésérléri kölgedé qoymuşdur. İsmayıl béy Qutqaşınlının 1835-ci ildé Varşavada fransız dilindé néşr edilmiş УŞérq hekayési vé ya Réşid béy vé Séadét xanımФ adlı povestini, bu ésérdén çox évvél , XVI ésrdé M.Füzuli téréfindénа qélémé alınmış УHédiqétüs-süédaФ, XII ésrdé Xaqaninin yazdığı УMünşéatФ ésérléri bir sıra céhétléré göré orijinal hesab olunmadıqları üçün onlar nézéré alınmır. Dram ésérlériné nisbétén УAldanmış kevakibФin dili qéliz dildir. Bu baxımdan türk müélliflérinin dé ésérlérinin dili ritorik vé bélağétli idi. Férq burasındadır ki, osmanlı édiblérinin dili o dövrdé résmi üslub kimi formalaşmışdı, Azérbaycanlı édiblérin yazı dili résmi üslub seviyyésindé deyildi. Biz bu faktı ekstralinqvistik amillérlé bağlayırıq.

ааа Azérbaycan édébiyyatında mühüm xidmétléri olmuş Ésgér ağa Gorani, Sultan Mécid Qénizadé, Eynéli Sultanov, Abbas Séhhét, Necéf béy Vézirov, É.Haqverdiyev, Réşid béy Éféndiyev, A.Divanbéyoğlu, Firudin béy Köçérli, İran Azérbaycanınından olan Ébdürréhim Talıbov, Hacı Zeynalabdin Şirvani, Seyid Ébülqasım Nébati, Xalxali, Éndélib Qaracadaği vé başqaları tércümé sahésindé böyük nailiyyétlér éldé étmişlér. Güney Azérbaycandan olan édiblér başlıca olaraq fars, qismén dé fransız dillérindén tércümelér edirdilér. Rusiyanın térkibiné ilhaq olunmuş Quzey Azérbaycandan olan édiblér isé bir qayda olaraq rus dilindén tércümelér edirdilér. Qabaqcıl rus édiblérindén edilén tércümelér ( éslindé rus édibléri dé avropalılardan iqtibas edirdilér. Mésélén, Krılovun témsilléri fransız édibi Lafonténin ésérléri ésasında yazılmışdır. Lafontén dé öz növbésindé УKélilé vé DimnéФdén faydalanmışdır.) néticé etibarı ilé Azérbaycan oxucusunun dünyagörüşünün genişlénmésiné imkan yaranırdı. N.Nérimanovun, Séhhétin, Sabirin, C.Mémmedquluzadénin, N.Vézirovun, É.Haqverdiyevin vé başqalarınınа rus klassikléri hesab olunan Qoqoldan, Dobrolyubovdan, Çernışevskidén, Turgenevdén, Puşkindén, Lermontovdan, Krılovdan etdikléri tércümelér Azérbaycan oxucularını rus édabiyyatı ilé yaxından tanış edirdi. Türk édébiyyatında fransız édébiyyatının édébi tésiri artdığı kimi, Azérbaycan édébiyyatında da rus édébiyyatının éhémiyyéti artmışdı. O dövrün tanınmış mütéfékkir şairi Seyid Ézim Şirvani oğlu Céférin simasında onunmüasirléri olan géncléré belé xitab edirdi:

 

аааа Ey oğul, hér lisana ol rağib,

ааа Xassé ol rus elminé talib.

ааа Onlara éhtiyacımız çoxdur,

ааа Bilmésék dil, élacımız yoxdur.

 

Seyid Ézim Şirvani özünün maarifçilik şeТrlérindé sxolastik köhné üsullu tedris mérkézlérindé téhsil almağın éhémiyyétini itirdiyindén, yeni tipli méktéblérdé oxumağın pérspéktivindén döné-döné béhs edirdi. УQafqaz müsélmanlarına xitabФ, УNazimin ifadésiФ, УKöhné elmdén şikayétФ, УMüctéhidin téhsildén qayıtmasıФ, УAvam ata ilé alim oğulФ kimi şeТrlérindé S.Şirvani Уüsuli-cedidФ adlandırılan méktéblérin dövrün téléb vé ruhuna cavab vermésindén, medréselérin isé millété faydasızlığından söz açır, oxucularına zamanla ayaqlaşmağı mésléhét görürdü. XIX ésrin böyük şairi olan S.Ézim yeni tipli dérsliklérin yaranmasında şéxsén özü dé yaxından iştirak étmiş, öz vésaiti vé téşébbüsü ilé dérslik hazırlamış vé onlardan özünün açdığı УÜmidФ méktébindé dérs démişdir. Maraqlıdır ki, S.É.Şirvani ilé téxminén bir dövrdé yaşamış vé çar canişinliyindé kifayét qédér yüksék vézifé tutmuş M.F.Axundov özünün méşhurа УHekayéti- Müsyö Jordan hékimi nébatat vé Méstéli şah caduküni méşhurФ ésérindé qélémé aldığı Şahbaz béyin fransız dilini öyrénmési üçün müsyö Jordanla Parisé getmék istémésini téqdir edir, rus diliné nisbétén fransız dilinin préstijli olmasını göstérir. Şahbaz béy émisiné deyir ki, fransız dilini bilmediyimiz üçün Tiflisdé sözümüz keçmedi vé méhkémé işini uduzduq. Azérbaycan édébiyyatında fransız diliné marağın artması N.Nérimanovun eyniadlı roman vé dramında da éks olunmuşdur. УBahadır vé SonaФnın qéhrémanı olan Bahadır ürék ağrısı hissi ilé dostuna bildirir ki, başqaları bizim dilimizi öyréndikléri halda bizim oxumuşlar ana dillériné xor baxırlar, türk dili nédir ki, ondan ötrü ömrümü çürüdüm?- deyirlér. Téhsil görmüş qızlarımız da ana dillériné éhémiyyét vermir, dans öyrénib bir éfséré éré gétmeyi arzulayırlar. Fransız dilini mükémmél bilén É.Ağaoğlu, É.Haqverdiyev vé Y.Çéménzéminli Avropa édiblérindén xeyli tércümelér edérék tércümé édébiyyatımızın zénginléşmésiné şérait yaratmışdılar.

ааа УTürk édibléri ilé birbaşa téması olan mütéréqqi yazıçılarımızda XIX ésrin ikinci yarısında Namiq Kamal, Tofiq Fikrét, Cénab Şéhabeddin, Ébdülhaq.Hamid heyranlığı vardı. Bu heyranlığın bariz néticésini Abbas Séhhétin, Abdulla Surun, Méhémmed Hadinin, Séméd Ménsurun, Hüseyn Cavidin, Éli béy Hüseynzadénin, Éhméd Cavadın, Céfér Cabbarlının, Mikayıl Müşfiqin, Sultan Mécidin vé onlarla başqalarının yaradıcılığında müşahidé edirik. Osmanlılara dérin bağlılıq onların tékcé ésérlérindé deyil, düşüncé vé davranış térzindé dé técéssüm étmişdi. Biz bunu téqlidçilik adlandırmağın éleyhineyik. Onlar olduqca yüksék medéni seviyyeyé, geniş dünyagörüşüné, dérin biliyé sahib insanlar idi vé né etdiklérini çox gözél başa düşürdülér.

ааааа Osmanlı dövlétinin tébééléri vé qurucuları olan ténzimatçılar öz növbélérindé Avropaya béslédikléri heyranlıqlarını gizlétmirdilér, onlar Avropa édiblériné sadécé péréstişlé kifayétlénmır, séléflérinin yüz illér boyuа uğurla tétbiq etdikléri, özlérinin dé géncliklérindé uzun Цuzadı nézirélér yazdıqları şeТrlérin janrlarını késkin ténqid edir, hémin janrları tükénmiş hesab edirdilérа (82, 50 ).

ааа Ténzimatçılar arasında iki édébi céreyan özünü xüsusi olaraq qabarıq büruzé verirdi: romantizm vé realizm. Ténzimatçıların birinci mérhélédéki nümayéndélérindén İbrahim Şinasi, Namiq Kamal, Ziya Paşa, ikinci édébi mérhéléyé aid edilén Ébdülhaq Hamid, Récaizadé Ékrém ésérlérinin ruhu ilé, méqbul hesab etdikléri mübarizé üsulu ilé, tésvir etdikléri qéhrémanların çılğınlığı ilé, daha çox éqidé mübarizliyi véа barışmazlıqları ilé romantikа sépkili insanlardı. Onlar sanki öz dövrlérini qabaqlamışdılar, uğrunda mübarizé apardıqları iş éslindé ayrıca götürülmüş bir férdin işi deyil, bütövlükdé zamanın problemi idi vé onları héll etmék on, bélké dé yüzilliklérin vézifési idi. İnsanların soydaşları téréfindén istismarı , tébii ki, tékcé Osmanlı dövlétindé müşahidé edilmirdi, bu problem ümumbeşeТri bir béla kimi bütün dövlétlérdé vé zamanlarda olmuşdur. Ténzimatçılar hémin problemin aradan qaldırılmasına ciddi- céhdlé séy edirdilér ( 83, 190 ).

ааа Osmanlı tarixindé 93 hérbi deyilén dövrün gélmési ilé Ténzimat dövrü başa çatır ( 93 hicri tarixi 1293-cü, miladi tarixlé 1877-ci llé tésadüf edén dövrdür. Bu tarixdé növbéti rus- osmanlı müharibési baş vermiş vé osmanlıların méğlubiyyétini tésbit edén Sanstefano sülhüа iléа qurtarmışdır-R.É). Hakimiyyété yeni gélén sultan II Ébdülhémid hérbi véziyyétin ağırlığını réhbér tutaraq vé dövléti méhdén xilas etmék méqsédi ilé parlaménti buraxdı, ténzimat ideoloqlarını müxtélif vézifélérlé paytaxtdan uzaqlaşdırdı, métbuatın bir hissésininin siyasi istiqamétini déyişmeyé , bir hissésini qapatmağa mécbur éttdi. Hér yerdé sénzura vé xéfiyyé işléri tétbiq olundu. Bununla da Ténzimat dönéminin birinci dövrü başa çatdı. Qeyd olunanlar Ténzimatın qısa tarixçési olsa da édébi proseslér baredé hélé heç né demir. Osmanlı dövlétindé qısa davam etmiş bu dönémin öncül édibléri, onların édébi mühité olan tésirléri baredé béhs etméyin zéruriliyi dérhal nézéré çarpır.

аа Bu faktdır ki, Ténzimat türk édébiyyatında İbrahim Şinasi ilé başlamışdır. Şinasi (1826-1871 ) édébiyyata şeТrlérlé gélsé dé ortabab şair seviyyésindén yuxarı qalxa bilmémişdir. ŞeТrlérinin bir qismi ona himayédarlıq edén sedrézém Mustafa Réşid Paşaya ithaf olunmuşdur. Köhné ruhda vé térzdé yazdığı şeТrlérlé müasirléri arasında tanınmayan Şinasi yeni édébi növdé qélémini sınamışdır. Onun dramatik növé aid olan УŞair evlénmésiФ pyesi édébi şöhrétinin qaynağına çevrildi. Şinasinin fransız şairlérindén etdiyi tércümelér türk oxucularına Avropa édébiyyatının ab-havasını gétirmişdir. Hémin tércümé vé iqibaslar УMüntéhabati éşarФ vé Уtércümeyi ménzuméФ adı ilé néşr olunmuşdur. 1851-1863-cü illérdé topladığı deyimléri, zérb-mésélléri vé atalar sözlérini УDurubi émsali osmaniyéФ adı altında kitab şéklindé işıq üzü görmüşdür ( 84, 91 ).

аа Ténzimatın birinci dönéminé aid olan Ziya Paşa (1825- 1880 ) öz édébi nüfuzu, sağlam éqidési, dünyagörüşü ilé édébi mühité pozitiv tésir göstérén édiblérdéndir. Türk édébiyyatında şeТrléri, méqaleléri, УZaférnamé şérhiФ, УRüyaФ vé УHarabatФ ésérléri ilé tanınan Ziya Paşa yeni édébiyyatın qurucularındandır. Ziya Paşanın ésérléri arasında klassik divan édébiyyatında çox rastlanan müxtélif mövzularla yanaşı XIX ésrin ruhuna uyğun olanları da az deyildir. Onun şeТrlérin bir qismini aşıq édébiyyatının janrlarını xatırladır:

аEy saba, ésmé, nigarım uykuda,

аSevgilim, çeşmi humarım uykuda.

аDéğmé, lutfet, gülüzarım uykuda,

аÇin séhéridir, nazlı yarım uykuda.

аа Ziya Paşanın poetik fikirlérinin bir qismi aforizm şéklini almış, sérbést şékildé işlénérék müéllifiné édébi şöhrét gétirmişdir:

Bibaht olanın bağına bir katrası düşméz,

Baran yeriné dürrü gühér yağsa sémadan.

*********************************

Ayinési iştir kişinin, lafa bakılmaz,

Şahsın görünür rütbeyi ahlı ésérindé.

*********************************

Bed asla nécabét mi verir hiç üniforma,

Zérdüz palan vursasn eşék yiné eşékdir.

*********************************

Manéndi şécér nabit olut sabit olanlar,

Hérhangi işin éhli isén onda sébat et.

Ziya Paşanın şeТrléri içérisindé hécmcé én böyüyü onun zamanında sedrézém vézifésindén sui-istifadé edérék ténzimatçılardan qisas alan Ali Paşaya yazdığı УZaférnaméФ hécvidir. УZaférnaméФ ésériné Ziya Paşa Уzaférnamé şérhiФni dé élavé etmişdir. Ziya Paşanın nésr ésérléri içérisindé УRüyaФ felyetonu, J.J.Russodan etdiyi УEmilФ , Molyerdén çevirdiyi УTartüfФ éséri én uğurlu olanlarındandır (85, 68 ). УHarabatФ adlı ésér isé osmanlı édiblérindén seçmé yazıların antologiyasıdır. Уnameyi amalФ adlanan ésérindé Ziya Paşa öz pédaqoji fikirlérini tébliğ etmişdir. Belé sépkili ésérléri S.É.Şirvaninin ésérléri ilé sésléşir:

аİstér isén anlamak cihanı,

аÖğrénméli Avrupa lisanı.

Onsuz kişi tam şair olmaz,

Bir kimsé lisanla kafir olmaz.

аа Ziya Paşa öz oxucularına Qérbi öyrénméklé yanaşı Şérqi unutmamağı tébliğ edir. Onun fikrincé hér édébiyyatın nümuné götürméli vé öyrénméli nümayéndéléri var. Onları bir-biriné qarşı qoymaq olmaz:

Kabil mi edé Raciné, Lamartiné,

Néfi kimi bişr kasidé edé tézyin.

Mümkün mü Sénayi vé Farazdak

Molleré gibi bir tiyatro yazmak?

аа Yeni dövr türk édébiyyatında azadlıq, demokratiya, sosial bérabérlik, qadın hüquqsuzluğunun ténqidi kimi mühüm mövzularla féal şékildé çıxış edén édib Namiq Kamal ( 1840-1888 ) olmuşdur. Müxtélif édébi növlérdé qélémini uğurla sınaqdançıxaran N. Kamal türk édébiyyatı tarixindé УMakalati siyasiyé vé édébiyéФ, УRüyaФ, УİntibahФ, УCézmiФ kimi nésr ésérlérinin, УVatan yahut SilistréФ, УGülnihalФ, УAkif béyФ, УZavallı çocukФ, УKara bélaФ, УCélaleddin HarzémşahФ kimi pyeslérin, УTahribi harabatФ, Уtakibi harabatФ, УMés Presons muahézanamésiФ, Уİrfan Paşa méktubuФ adlı publisistik yazıları, УEvraki périşanФ, УKanijeФ, УOsmanlı tarihiФ adlı tarixi yazıları ilé tanınmışdır. N. Kamal şairliyiné göré özüné qédérki vé özündén sonrakı şairlérdén geridé qalmır. Onun véténpérverlik mövzusunda qélémé aldığı şeТrlér daha tésirli vé pafosludur:

Cümlémizin validémizdir vatan,

Hérkési lutfiylé odur bésliyén.

Bastı edu bağrına biz sağ ikén,

Arş, yiğitlér, vatan imdadına.

Vé ya:

Vatanın bağrına düşman dayamış hancérini,

Yok imiş kurtaracak bahtı kara madérini.

Qeyd edék ki, Türkiyé Respublikasının qurucusu Mustafa Kamal Atatürk milli mücadilé savaşında N. Kamalın yuxarıda yazılmış sözlériniа xatırlatmış, daha sonra élavé etmişdir:

Vatanın bağrına düman dayasa hancérini,

Bulunur kurtaracak bahtı kara madérini!аа

аAzérbaycan édébiyyatının korifeylérindén olan Mirzé Elékbér Sabir, Méhémmed Hadi, Hüseyn Cavid, Abbas Séhhét Namiq Kamalın şeТrlérinin tésiri ilé ésérlér yaratmışlar. Mésélén, A.Séhhétin méşhur УVéténimФ şeТri , Sabirin У QafqazlılarФ, Hadinin УHali véténФ şeТrléri N. Kamalın УVatanФ qésidésinin tésiri ilé yazılıb.

Giriyor göz yumunca rüyama,

Bénziyor ayni kéndi hülyama.

Bu tasavvur dokundu sevdama,

Ah! Böylé gézér mi hiç cananЕ

Gül değil, arkasında kanlı kéfén,

Sén misin, sén misin, qarip vatan! ( N. Kamal )

*************************************

Véténin neméti nisyan olmaz,

Naxeléflér ona qurban olmaz.

Vétén écdadımızın medfénidir,

Vétén övladımızın méskénidir.

Béslérém gözlérim üsté onu mén,

Ölérém éldén égér getsé vétén. ( A. Séhhét )

N. Kamal bir Avropa heyranı olsa da avropalıları téqlid etméyé çalışmamış, onları kor-koranéа yamsılamamışdır (86, 105 ). N. Kamal islami déyérléri lazımınca qiymétléndirmeyi bacarmış, müsélman ölkélérinin geriliyiné sébéb kimi islam dininin qérézli şékildé ténqid edénléré, Mésélén fransız şérqşünası E. Renana qarşı césarétlé çıxmış, gétirdiyi elmi faktlar vé méntiqi ésaslarla öz fikrini müdafié etmişdir. Namiq kamal türklüklé islamçılığı véhdétdé götürmüş, islamı sadécé dini inanc kimi saymağın yanlışlığını göstérmişdir. Tésadüfi deyil ki, onun tarixi mövzuda qélémé aldığı УCélaleddin HarzémşahФ ésérinin qéhrémanı Célaleddin müsélman dininin éleyhdarı kimi téqdim olunan Çingiz xana qarşı mübarizé aparır. Mübarizedé xaincésiné qétlé yetirilsé dé mücahid kimi réğbét qazanır vé şéhid hesab olunur. N. Kamala göré, müsélman üçün şéhid kimi ölmékdén şeТréfli başqa rütbé yoxdur.ааааааааааааа

аа N. Kamalın pyeslérinin mövzusu vétén vé qadın azadlığı méséléléri üzérindé qurulmuşdur. УVatan vé ya SiliistréФ ésérindé isé bu iki mövzu birléşmişdir. Türk édébiyyatında ilk véténpérver qadın obrazı kimi téqdim olunan Zékiyyé müharibé zamanı gizlincé kişi paltarı geyerék sevgilisi İslam béylé cinah-cinaha bir cébhedé vuruşur, én çétin hérbi tapşırığın yeriné yetirilmésindé féal iştirak edir, ağır yaralanmış İslam béyi döyüş zonasından çıxarır, bir sözlé, sübut edir ki, qadınlar heç véchlé kişilérdén geridé qalmır. N. Kamalın УGülnihalФ, УZavallı çocukФ,ФAkif béyФ, habelé УİntibahФ ésérlérindé dé qadın azadlığı mésélési ön plana çékilir, qadınların cémiyyétdéki ictimai rolunun gücléndirilmési uğrunda mübarizénin mühümlüyü vurğulanır (87, 128).

Belé fikir yürüdé bilérik ki, éslindé ténzimatçıların héyata keçirdiklérindén héyata keçirmék istedikléri bizim üçün daha éhémiyyétlidir. Ténzimatçılar yeni ruhlu édébiyyatın, ideyanın daşıyıcıları kimi yeni insan tipinin yaranması uğrunda mübarizénin mücahidléri kimi téqdiré layiqdirlér. Bir sosial varlıq kimi köhné édébi mühitdé érséyé çatdıqları üçün köhnélikdén tam qurtula bilmésélér dé köhnéni davam etdirib yaşatmaqdan xilas olmağa çalışmışlar. Bu baxımdan hesab etmék olar ki, ténzimat şeТri, én azı, mézmununa göré divan şeТriné qarşı müqavimétin uğurlu bédii inikasıdır. Bu poeziya divan şeТriné yad olan prinsiplér üzérindé qurulurdu. Burada biz öncéki édébi dövrdé tésadüf etmédiyimiz medéniyyét, haqq, qanun, bérabér hüquq, azadlıq, demokratiya kimi anlayışların édébi ésérlérin ésas mövzularına çevrildiyinin şahidi oluruq. Mésélén:

Şemidir kalbimizin can ile mal ü namus,

Hıfz için bad-i sitemden olur adlin fanus.

------------------------------------------------

Ettin azad bizi olmuş iken zulme esir,

Cehlimiz sanki idi kendimize bir zencir.

-----------------------------------------------а

аBir ıtıknamedir insana senin kanunun,

Bildirir haddini sultana senin kanunun.

-----------------------------------------------а

Olmuş insana taasub bir unulmaz illet,

Hüsn-ü tedbirin ile kurtulur andan millet.

Ténzinmat şeТrindé Namiq Kamal vé Ziya Paşa xüsusilé férqlénmişlér. Müraciét etdikléri mövzuların siyasi istiqaméti, méram vé istékléri o dövr üçün tamamilé yeni vé orijinal séslénirdi. Azadlıq vé demokratiya uğrunda prinsipial éqidé savaşına başlamış N.Kamal vé Ziya Paşa müasirlériné vé xeléflériné örnék ola bilécék şeТrlérlé yeni türk poeziyasının Avropa standartlarına uyğun janrlarını yaratmışlar. Mésélén:

Ne gam pur-ateş-i hevil olsa da gavğa-i hürriyet

Kaçar mı merd olan bir can için meydan-i gayretten?

---------------------------------------------------------------

Kemend-i can-güdazı eyler ejder-i kahr olsa celladın,

Müréccahtır yine bin kere zencir-i esaretten.

------------------------------------------------------

Ne efsunkar imişsin, ah, ey didar-ı hürriyet,

Esir-i aşkın olduk, gerçi kurtulduk esaretten.

Örnéklérdén dé göründüyü kimi, yeni ruhlu olan ténzimat şeТri forma baxımından divan şeТrindén férqlénmirdi ( 88, 47 ).

а

 

 

 

 

 

5.УServet-ı fünunФ édébiyyatı vé onun Azérbaycan édébiyyatına tésiri

 

аXIX ésrin axırlarına yaxın İstanbulda féaliyyété başlayan УSérvéti-fünunФ mécmuési 1896- cı ildé bu jurnalda işé başlayan T.Fikrétin sayésindé édébi- ictimai hadiséyé şevrildi. Mübaliğésiz qeyd etmék olar ki, Ténzimatı hérékétverici qüvvési N.Kamal idisé, УSérvéti-fünunФun aparıcı siması T.Fikrét olmuşdur. 1901-ci ilé qédérki édébi dövr sonralar, téxminén 1930-cu illérdén sonra УSérvéti-fünunФ dönémi adlandırılmışdır (97, 44 ). Fransız édébiyyatında УParnasФ édébi toplusu étrafında féaliyyét göstérénlér parnasçılar adlandırıldığı kimi, 1891-1901-ci illérdé néşr olunmuş УSérvéti-fünunФ toplusunda yazıb-yaradanları sérvétifünunçular kimi qébul etmişlér. Analoji hal Azérbaycanda müşahidé olunurdu. Mésélén, УMolla NésréddinФ jurnalında féaliyyét göstérén C. Mémmédquluzadé, Sabir, Nézmi, Qémküsar vé başqaları mollanésréddinçilér, УFüyuzatФ édébi toplusunda féaliyyét göstérén É.Hüseynzadé, Ağaoğlu, Hadi, Sur, Ménsur vé başqaları isé füyuzatçılar adlandırılırdı.

ааа УSérvéti-fünunФ néşr olunmağa başlayanda Osmanlı dövlétindé véziyyét dözülméz héddé çatmışdı. Hérbi-siyasi durum édébiyyatdan da yan keçmémişdi. Ténzimatçı tribunların kimi tanınan İ.Şinasi , N.Kamal, Ziya Paşa dünyalarını déyişmiiş, başqaları isé siyasi istiqamétlérini başqa sémté yönéltméyé mécbur olmuşdular. УSérvéti-fünunФ toplusu étrafında toplaşan édiblér évvélcé siyasi mübarizéyé qarışmmamağı elan etmişdilér. Lakin zaman keçdikcé verilén vedlér unuduldu vé УSérvéti-fünunФ Ténzimat édébiyyatının ideya daşıyıcısına şevrildi. Xüsusén T.Fikrétin yüksék véténpérverlik hissi ilé yazdığı şeТrlér oxucular arasında geniş ictimai rézonans yaradırdı. Nésr sahésindé Xalid Ziyaа tékcé УSérvéti-fünunФ édébiyyatı üçün deyil, bütövlükdé türkdilli édébiyyat üçün diqqétélayiq nümunélér yaradırdı. Sérvétifünunçular XIX ésr fransız édébiyyatının bütün méziyyét vé xüsusiyyétlérini bütün téférrüatı vé xırdalıqları ilé ménimséyé bilmişdilér ( 98, 66 ). Fransız dilini sonralar avtodidakt yolla hévéskar kimi öyrénmiş, zamanında mükémmél vé sistémli téhsil ala bilmémiş ténzimatçılardan férqli olaraq sérvétifünunçular yaxşı savad sahibi idilér vé én azı bir xarici dili sérbést bilirdilér. Fransız yazıçılarından edilén tércümelérdé sérvétifünunçular lüğétlérdé qeydé alınmış én az işlék sözdén dé yararlanmağa çalışırdılar. Tércümelér zamanı sérvétifünunçular qarşılaşdıqları ibaré vé térkiblérin türk dilindé oxşarını tapmayanda özlér hémin deyimlérin sémantik kalkasını yaradırdılar vé yeni icad etdikléri söz birléşmélérini öz şeТrlérindé éks etdirirdilér. Tébii ti, édébi ictimai mühitdé onlara qarşı açıq-aşkar çıxanlar da vardı. Mésélén, Ahmet Midhat, Ahmet Rasim, Hüseyn Rahmi kimi tanınmış vé édébi ictimaiyyétdé nüfuz sahibi olan édiblér sérvétifünunçuların yazı térzlérini téqdir étmirdilér. Cénab Şéhabeddinin УMéktébФ jurnalında dérc olunmuş УTéraneyi-MéhtabФ adlı şeТrindé işlétdiyi Уsaati-séménfémФ (yasémén ağızlı saat) ifadési sérfétifünunçuların éleyhdarlarını tamam hövseledén çıxarmışdı. УSabahФ qézetinin 30 iyun 1895-ci il tarixli sayında A.Midhat УDekadentlérФ başlıqlı ténqidi yazısında C. Şéhabeddin başda olmaqla sérvétifünunçuları késkin ténqid atéşiné tutaraq onları ibarébazlıqda, éllaméçilikdé ittiham dirdi. A. Midhatın nézériné göré, sérvétifünunçular Avropalıları téqlid etméklé öz milli ruhlarını itirécék vé zaman keçincé lüzumsuz makulatura édiblériné çevrilécéklér.

аааа 1895-ci ilin iyul ayının 15-dé C. Şéhabeddin A. Midhata cavab olaraqа УDekadéntizm nédir?Ф adlı méqalé ilé çıxış etmişdir (99,71). УSérvéti-fünunФda İsmayıl Safa, Süleyman Nésib, Şémseddin Sami, Hüseyn Cahid vé başqalarıа C.Şéhabeddini müdafié edén méqalelér yazmışlar. Onların ésas fikirlérini belé ümumiléşdirmék olar ki, téqlidsiz édébiyyat yoxdut, hétta böyük tériqét başçısı vé şairi Şeyx Qalib dé méşhur éséri УHüsn-ü AşkФ poémasında téqliddén geniş istifadé étmişdir, amma heç vaxt unudulmamışdır. Néticédé, 1895-ci ilin noyabr ayının 21-dé УTarıkФ adlı qézetdé A. Midhat УTéslimi-HakikatФ adı altında çap etdirdiyiа méqaledé Cénab Şéhabeddin vé Xalid Ziya ilé heç bir işi olmadığını bildirdi. Értési gün Samih Rıfat УİkdamФ qézetindé Şémseddin Samiyé açıq méktub vé sérvétifünunçuları hoqqabazlıqda téqsirléndirén iki méqalé yazaraq édébi mübahiséni édébi ténqid müstevisindén çıxartdı (100, 77 ).

ааа Édébi mühitin sérvétifünunçulara tézyiqléri tésirsiz qalmırdı. Onların sırasında narazılıq yaranmağa başlamışdı. Mésélén, Ali Ékrém vé Ahmet Réşid gibi génc sérvétifünunçular éksériyyétin iradlarını qébul etméyi, édébi mühitin fikirlérini nézéré almağı, ténqidé qarşı sayğılı davranmağı mésléhét görürdülér. Bu génclér öz yaşlı hémkarlarına hér hansı férdin kimliyini yox, yaradıcılıq manérasını téhlil etméyin faydalı olduğunu nézéré çarpdırırdılar. Tofiq Fikrétin ésébiliyi, ifrat télébkarlığı, bézi hallarda hisslériné üstünlük vermési, çılğınlığı УSérvéti-fünunФ toplusunda münasibétléri son heddé çatdırmışdı. T.Fikrét istédadı haqqında tériflér söylénilén génc Ali Ékrémin УVasiyyétФ şeТrini yerlé yeksan edén, müéllifin özünü késkin ifadélérlé acılayan méqalé ilé çıxış etmési onsuz da ağır olan véziyyéti kulminasiya heddiné çatdırdı. Ali Ékrém УMalumatФ, УSérvétФ adlı qézetlérdé T. Fikréti vé C.Şéhabeddiniа ténqid edén yazılarla çıxış edirdi. Az sonra H.Nazim, R.Tevfiq, S.Sezai, A.Nadir vé T. Ménéménlizadé dé УSérvéti-fünunФ jurnalından çıxdıqlarını résmén elan ettilér. Xoşagélméz véziyyéti T.Fikrét kédérli halda belé nézmé çékmişdi:

ааааа Ayın Nadir hakarét gördü gitti,

ааааа H.Nazim başka hikmrt gördü gitti;

ааааа Sézai fazla hürmét gördü gitti,

ааааа Hélé Tahir béyin ahvali malum,

ааааа O TahirТlé karabét gördü gitti.

аааа УSérvéti-fünunФ édébi toplusunun süqutunda, élbétté ki, Sultan Ébdülhémid sarayının rolu vardı. Rejimé qarşı nifrét bésleyén ésl sérvétifünunçuları xéfiyyé casusları hér yerdé izleyir, onların nedén vé kimdén béhs etdiklérini bilmeyé çalışırdılar. Téqibdén xilas olmaq üçün sérvétifünunçular sınanmış dostlarının evlérindé yığışırdılar. Onlar hétta Yeni Zellandiya adasına getméyi, bu niyyét baş tutmadıqda Hüseyn Sirétin Manisada yerléşén mülkündé gizlénmeyi dé planlaşdırmışdılar. Lakin sérvétifünunçuların niyyétléri boşa çıxdı. 1899-cu ilin oktyabr ayında İngiltéré Cénubi Afrikaya hérbi müdaxilé etmési vé 1900-cü ilin fevral ayında bu müdaxilénin İngiltérénin xeyriné başa çatması sébébi ilé Avropa métbuatında İngiltérénin éleyhiné yazılarla müşayét olunurdu. Sérvétifünunçular da bu kampaniyaya qoşulmuşdular. Sérvétifünunçuların bu hérékéti onlara qarşı répréssiya tétbiq eetmék isteyén SultanÉbdülhémid üçün yaxşı fürsét oldu. Toplunun sahibi Ali İhsanla T.Fikrétin münasibétléri dé pozulduğundan T.Fikrét УSérvéti-fünunФu térk etméli oldu (101, 81 ). Digér téréfdén, 1901-ci ildé УSérvéti-fünunФda Hüseyn Cahidin fransız dilindén tércümé etdiyi УÉdébiyyat vé HukukФ adlı yazısının çapı sénzuraya jurnalın néşrinin dayandırılması üçün qérar çıxartmağa hüquqi ésas verdi. Müddétsiz olaraq bağlanılan УSérvéti-fünunФ jurnalınıа altı ay sonra yenidén bérpa üçün céhd edilsé dé artıq évvélki heyétdén heç kés qalmamışdı. İsmayıl Safanı Sivas şéhériné, Hüseyn Siréti isé Adıyamana féxri sürgüné göndérmişdilér, T.Fikrét déа Aşiyan adlanan mülkündé guşénişin olub heç kimlé élaqé saxlamırdı.

ааа УSérvéti-fünunФ 1901-ci ildén sonra da müéyyén fasilélérlé néşr olunmuşdu, hétta 1909-cu ildé УFécri-atiФ qrupunun tébliğat vasitési kimi dé çıxış etmişdi. 1923-cü ildén sonrakı dövrdé dé УSérvéti-fünunФ öz mövcudluğunu saxlasa da 1896-1901-ci illérdéki aktivliyini vé şöhrétini heç vaxt bérpa edé bilmémişdi. УSérvéti-fünunФu nüfuzlu édébi orqana çevirén T.Fikrét, Cénab Şéhabeddin, Xalid Ziya, Süleyman Paşazadé, Hüseyn Suat, Hüseyn Sirét, Süleyman Nazif, İsmayıl safa, Célal Sahir, Mehmet Rauf, Hüseyn Cahid, Ahmet Hikmét vé başqaları aralarındakı ziddiyyété vé müxalifliyé baxmayaraq monolit édébi orqan qura bilmişdilér. Müxtéliflikdé yékdil olan bu pleyada Osmanlı dönéminin én müqtédir édébi méktéb kimi tarixé yazılmışdı.а

Sérvétifünunçular, béli, qéliz vé geniş oxucu auditoriyasının çétin qavrayacağı térzdé vé dildé yazıb-yaratmışlar. Onlar xüsusi térbiyé vé téhsil almış élitar zümreléré ünvanlanmış ésérlér müéllifidirlér, sadé xalqın belé yazıları féhm etmék imkanı yoxdur. Sérvétifünunçuların yaradıcılıq kredosu Уsénét sénét üçümdürФ şüarı idi. Bunlar tékzibolunmaz faktlardır. Lakin bu da faktdır ki, hér hansı ésérin çétinliyi vé qeyri-xélqiliyi hémin ésérin déyérsizliyi demék deyil. Mésélén, musiqidé Bax, Motsart, Bethovén, Ştraus, Haydn, Q.Qarayev, Niyazi, incésénétdéа Pablo Pikasso, Ernest Neizvéstnıy vé başqalarının ésérléri geniş xalq auditoriyasına yetérincé çatmırsa hémin korifeylérin zéif müéllif olduğunu heç kim iddia edé bilméz. Édébiyyatın vé incésénétin xalqa méxsus olduğu qaçınılmaz meyar olduğunu tam qébul etméklé yanaşı bir céhéti dé nézéré çattdırmaq istéyirik ki, böyük édébiyyat daim xalqın medéni-intelléktual seviyyésini yükséltméli, onu iréliyé, téréqqiyé aparmalıdır ( 102, 30 ).

аYaxşı ménada édib öz oxucusunu daim tékmilléşméyé, söz ehtiyatını artırmağa mécbur etmélidir. Sérvétifünunçular yeni édébiyyat yaratdıqlarını düşünür, hér xırda, adi hadisé vé varlıqda dérin bir félséfi ména axtarır, oxucularını méneviyyat aléminé aparmaq, onları tamamén méişét qayğılarından uzaqlaşdırmaq isteyir, bilérékdén fésahét vé bélağét dolu cilalı bédii üslubla daxili düşüncé vé hisslérini ifadé edir, Уsöz anlayıb, métléb qananФ oxucu ordusu yetişdirméyé séy göstérirdilér. Dillérinin çétinliyi ilé hétta féxr edirdilér. Razılaşaq ki, aşağıda nümuné verdiyimiz parçanın dili héqiqétén çétindir:

ааааа Sarmış yiné afakını bir dudi-muénnid,

ааааа Bir zülméti-béyza ki, peyapey mütézayidЕ

Vé ya:

аааа Zérreyi-nurundan ikén muktébés

аааа Mihrü maha etmék işarét abés.

Oxşar ménzéré Azérbaycan édébiyyatında da müşahidé olunurdu. Füyuzatçılarla mollanésreddinçilérin dilindé olan férqlér danılmaz sübut kimi Azérbaycanda sérvétifünunçulara réğbét bésleyénlérin ésérlérinin dilinin başqalarından çox séçildiyi bélli faktdır.Mésélén:

ааа Énzari- şébabımda pédidar olan, ey zil,

ааа Ey zilli-zülulét oluyorsun yené peyda.

Vé ya:

ааа Sérbéstdi bu gün zülmünü icradé mézalim,

ааа Érbabi- édalét hani, ménfalér içindéЕ

Hélé vaxtilé Füzuli bédii sözün mérifét béhrinin dérinliklérindé qérq olmuş gizli bir xézineyé bénzétmişdi. Onun fikrincé bu mirvariléri hémin dérinliklérdén yalnız vé yalnız mérifét béhrinin qevvasları çıxara bilérlér:

ааа Olmayan qévvasi béhri mérifét arif dégil,

ааа Kim sédéf térkibi téndir löleyi şéhvar söz..

Füzulinin dili çétindirsé, müasir oxucu onu dérk etmékdé acizdirsé günah, élbétté ki, oxucunun özündedir. Elmin çétinliyi onu öyrénméméyé ésas vermédiyi kimi, bédii ésérin dé çétin dildé yazılması müéllifin éleyhiné düşünméyé ésas vermir.аааааааааааааааа

аааа Ténzimatçılar dilin sadéléşmésiné céhd etdikléri halda, özlérini onların ideya ardıcılı adlandıran sérvétifünunçular heç vaxt belé téşébbüsdé olmamışlar. Dilé, üsluba forma kimi baxan sérvétifünunçular hér şeydé uyğunluq vé müténasüblük axtarırdılar. Onlar mézmunla formanı véhdét kimi qébul etmişdilér. Mésélén. Cénab Şéhabeddinin méşhur УÉlhani-şitaФ şeТrindén bir parçaya diqqét edék:

ааааааааааа Bir béyaz lérzé, bir dumanlı uçuş,

ааааааааааа Éşini gaib eyleyén bir kuş gibi kar,

ааааааааааа Geçén eyyami- nevbaharı ararЕ

ааааааааааа Ey kulubun sürudi- şeydası,

ааааааааааа Ey kébutérlérin néşideléri,

ааааааааааа O baharın işté bu sevdası.

ааааааааааа Kapladı bir dérin sükuta yeri karlar,

ааааааааааа Ki hamuşané démbedém ağlarЕ

Gözél qış ménzérésinin méharétli tésviri verilmiş bu kiçik nümuné müéllifinin né qédér zéngin fantaziya , emosional duyğu sahibi olduğunu isbatlayır. УÉlhani-şitaФ(УQış téranelériФ) adlandırdığı şeТrdé Cénab Şéhabeddin sémadan yer üzüné séf-séf gélén, nizamsız uçuşlu béyaz képénékléri xatırladan, ülviyyét mékanından ayrılıb yeré düşdüyü üçün séssiz-séssiz ağlayan, hér yanı bémbéyaz örtüklé örtén qar zérréciklériné bigané baxa bilmir. Şairé elé gélir ki, milyardlarla uçuşan, amma heç véchlé bir-biriné bénzéméyén qar dénécikléri yoldaşını itirib onu tapmaq üçün vurnuxan varlıqlardır, élçatmaz, ünyetméz mésafédé qalmış qayğısız yaz günléri üçün hésrét çékén néğmékar quşların nisgil dolu zéngulélérinin mücéssémésidir élénén qarlar.а

Yeri gélmişkén qeyd edék ki, 1934-cü ilin fevral ayının 12-dé Cénab Şéhabeddin İstanbulda défn olunarkén gözlénilmedén güclü qar yagmışdı. Sanki yağan qar dénécikléri onları by qédér déruni hisslérlé térnnüm etmiş şairi son ménzilé uğurlamaq üçün méxsusi olaraq yeré énmişdi. ŞeТrin ahéngi, téqtisi qar yağışının sürétini xatırladır, yeni seçilén ifadé forması mézmuna münasib şékildé götürülmüşdür.

ааа УSérvéti-fünunФ édébiyyatını ténqid edénlér bu édébiyyatın qapalı bir édébiyyat olmasını irad tuturlar. Qeyd edék ki, bu iradın müéyyén ésası da var. XIX ésr, mélum olduğu kimi, çar Rusiyasınınа türk dünyası üçünа qorxunc siyasi qüvvé vé bélaya çevrilmési ilé xarakterikdir. Özünün vé téhrik etdiyi daxili qüvvélérin tézyiqi iléа Osmanlı dövléti ténézzül edirdi. 1897-ci ildé baş verén yunan-Osmanlı savaşında Méhméd Émin Yurdakulun sadé dillé yazdığı, bédii baxımdan zéif olan şeТrléri dillér ézbéri olanda sérvétifünunçular bu hadiséni sükutla qarşıladılar, mövzularındaа heç bir déyişiklik etmédilér.Onlar dünyada baş verén hadisélérlé dé maraqlanmır, öz édébi ideallarının ténténési uğrunda debatlar, mübahiselér keçirirdilér.

аааа Bu qapalılıqlarına baxmayaraq УSérvéti-fünunФ édébiyyatı séléflérindén vé xeléflérindén üstün édébi ésér nümunéléri yaratmışlar. Xüsusén türk édébiyyatı üçün yeni olan édébi janrlarda sérvétifünunçular müqayiséolunmaz nailiyyét sahibidirlér. Sérvétifünunçular ( hérbi déniz méktébinin mézunu Mehmet Rauf ingilis édébiyyatını tébliğ edirdi ) yalnız fransız édébiyyatına aid olan yenilikléri téqib edir, bu édébiyyatı yayırdılar. Halbuki, dünyanın qabaqcıl édébi méktéblérinin cémléşdiyi alman, ingilis vé rus édébiyyatlarının da öyrénilmési vacib idi. Qeyd edék ki, birtéréflik o zamankı Azérbaycan édébiyyatı üçün dé xas idi. Rusiyaya birléşdirilmiş Quzey Azérbaycan édébiyyatı bir qayda olaraq rus édébiyyatına uyğun şékildé inkişaf edirdisé, İranın térkibindéki Güney Azérbaycan édébiyyatı farc édébiyyatına uyğun şékildé féaliyyét göstérirdi. Mésélén. Güney Azérbaycandan olan Ébdürréhim Talıbov, Zeynalabdin Şirvani, Mirzéağa Tébrizi, Hacı Méhdi Şükuhi fars édébiyyatı nümunéléri ésasında yeni ruhlu éserlér yazmağa çalışırdılar.

ааа Türk édébiyyatında özünéméxsus yeri olan УSérvéti-fünunФ édébiyyatının nümayéndéléri türk şeТriné sérbést şeТr janrını gétirmişlér (103, 87 ). Onlar fransız şeТrindéki verlibr adlı janrla divan édébiyyatında mövcud olan müstézad janrının sintezindén yeni bir ifadé térzi yarada bilmişdilér. Sérvétifünunçular ilk défé plaraq türk édébiyyatına ménsur şeТr janrını tétbiq etdilér. Xalid Ziya vé Mehmet Rauf ménsur şeТrin yaddaqalan nümunélérinin müéllifléri kimi tanındılar. Bu sözléri dramaturgiya qeyd etmék olmur. Maraqlıdır ki, istisnasız olaraq bütün sérvétifünunçular séhné ésérléri yazsalar da heç biri bu növdé uğur qazana bilmémişdir (104, 29 ). Tébiét, qadın, bedbinlik, xeyalla gerçéklik arasındakı tézadlar, héqiqétdén qaçış sérvétifünunçuların daha çox müraciét etdikléri mövzular idi.

ааа Qadına münasibétdé sérvétifünunçular ténzimatçılardan férqli mövqedé dayanırdılar. Ayrı-ayrılıqda sérvétifünunçular bu mövzuya silsilé ésérlér hésr etmişlér. Qadın onların nézérindé yaradıcı qüvvé, ilham ménbéyi, héyatda aparılan bütün mübarizelérin mérkézindé , qütbléşmeyé xidmét edén sosial varlıqlardır. Célal Sahirin éksér şeТrléri qadınlara dair yazıldığından onu féminist şair kimi qébıl edirdilér. Mehmét Rauf qadınlara aid jurnal néşr edirdi. Ali Ékrém qadın geyimlérini tésvir edén şeТrlérlé méşhurlaşmışdı ( 105, 90 ). T.Fikrét vaxtsız ölén bacısına hésr etdiyi УHémşirém içinФ şeТrindé qadınlara sosial mövqedén yanaşmışdır:

аааааааааааааааааааааа Élbét séfil olursa kadın, alçalır beşeТr.

Ahmet Hikmét isé yaratdığı ésérlérdé héyatın müxtélif sosial zümrelériné ménsub olan qadın tipléri qalereyası yaratmışdır. X.Z.Uşaqlıgilin vé Cénab Şéhabeddinin yazılarındakı qadınlarsa tékrarsız férdi cizgiléré sahib, kiminin évvéli, kiminin sonu xoş keçén qéhrémanlardır. Sérvétifünunçuların tésvir etdikléri kişi obrazları da hétta qadınlar kimi séliqé-sahmaı sevén, xeyalpérver, tez inciyén, débdébéni xoşlayan surétlérdir ( 106, 168 ).

ааа УSérvéti-fünunФ édébiyyatının nümayéndéléri dil mésélélérindé, edbi ifadé térzindé, édébiyyatda fransız édiblérinin heyranlıqlarında hémfikir olsalar da ésindé bir-birlérindén çox férqli şéxslér idilér. Tébiri caizdirsé, onların yaxınlığı bir-biriné yanaşı dayanmış kimi görsénén ulduzların УyaxınlığıФna bénzéyir. Bu sébébdén dé toplu qapandıqdan sonra onlar heç vaxt bir araya gélmémişlér. Hétta belé tésevvür etmék olar ki, sérvétifünunçuları birléşdirén amil öz ideyalarının néşriné vasité olan jurnal olmuşdur. УSérvéti-fünunФ féaliyyét göstérdiyi müdddét érzindé türk édébiyyatının inkişafına éhémiyyétli tésir göstérmişdir.

аOnları uzun zaman türk édébiyyatında süni dil, türk dili üçün göydéndüşmé effekti tésiri bağışlayan deyimlérin işlédilmési, ictimai élaqélérin yoxluğu, özünéqapanışlarına göré qınaq, ténqid, mézémmét obyékti olsalar da türk ziyalıları sérvétifünunçulardan çox şey éxz etmiş, bu gün dé onlardan yararlanmaqdadırlar. Sérvétifünunçuları ictimai-siyasi hérékatdan uzaqda durmaqda, bu mövzudan yayınmaqda ittiham edénlér hélé Tofiq Fikrétin УMillét şérqisiФné çata bilén ésér yarada bilmeyiblér. Yazıldığı vaxtdan téqribén yüz il keçmésiné baxmayaraq УMillét şérqisiФ hélé aktuallığını itirmeyib, dillér ézbéri olaraq qalmaqdadır. Yeri gélmişkén, 1988-1990 Цcı illérdé sovét impériyasından qurtulmaq uğrunda komrromissiz mübarizé aparan yüz minlérlé Azérbaycanlı indiki Azadlıq meydanında T.Fikretin ézémétli polifonik musiqini xatırladan misralarını xorla tékrarlayırdılar:

аааааааа Millét yoludur, haqq yoludur tutduğumuz yol,

аааааааа Ey haqq, yaşa, ey sevgili millét, yaşa, var ol!

Opponentlérinin düşüncésindén asılı olmayaraq sérvétifünunçuların cémiyyété tésiri o qédér güclü olmuşdur ki, onu sonrakı édébi néslin nümayéndéléri aradan qaldıra bilmémişlér.

УÉdébiyyрti-cédidéФ céréyрnı türъ édébiyyрtınр yхni néfés, mövzu, jрnr gétirdi. Bu céréyрn téъcé Türъiyédé dхyil, ümumiyyétlé Yрїın vé ╬rtр Şérq édébiyyрtındр böyüъ éъs-séda yрrрtmışdı vé tébii ъi, └zérbрycрn édébi mühitindén dé ъénрrdр qрlmрmışdı. Ötén ésrin évvéllérindé └zérbрycрndр édébi féрliyyétdé юlрn Éli béy Hüsхynzрdé, Séméd Ménsur, Méhémméd Hрdi, └bbрs Séhhét ъimi édiblérin yрrрdıcılıq désti-їéttindé УÉdébiyyрti-cédidéФnin рşърr édébi tésirléri vрr.Yхni dövr türъ édébiyyрtındр mühüm rюl юynрmış УSérvéti-fünunФ vé yр УÉdébiyyрti-cédidéФ рdlрnрn édébi mérhélési hém хlmi рrрşdırmр, hém dé sюnrръı édébi dövrlérin mрhiyyétini dérъ хtméъ bрїımındрn їüsusi éhémiyyété mрliъdir. УÉdébiyyрti-cédidéФdé їüsusi éhémiyyéti vé édébi çéъisi юlрn УSérvéti-fünunФ édébi mérhélési tрriїi céhétdén éslindé çюї qısр- рltı il dрvрm хtmişdir.

ааа УSérvéti- fünunФ vé ya édébiyyati-cedidé adlandırılan édébi céréyanın féaliyyété başlama dövrü Osmanlı istibdadının én qızğın dönéminé tésadüf edir. Müasirléşménin qızğın téréfdarları olan, qérbléşméni mövcud véziyyétdén yegané çıxış yolu kimi görén bir qrup édib, tébii ki, II Ébdülhémid rejiminin sayıqа vé güclü senzura nézaréti altında idi. Belé sért rejimin basqısı altında sıxıntılarını üzé vura bilméyén, hér şeyi sétiraltı misralarla izhar etmék istéyén mütéréqqi fikirli türk édibléri éksérén içlériné qapalı, ésébi, çığlın tébiétli insanlar kimi tanınırdılar. Béziléri daxili emosiyalarını boşaltmaq üçün mühacirét yolunu tutmuş, béziléri uzun zaman guşénişin olmuş, ya da gizli imzalarla dérdlérini oxucularla bölüşdürméyé çalışmışlar. Ölkéni térk etméyénlér gizli xéfiyyé idarésiné verilén xébérlér ésasında hébs edilir, én yaxşı halda sürgüné göndérilirdi. Dérébéyliyin şiddétléndiyi zamanda bézi édiblér ucqar Anadolu kéndlérindé sığınacaq tapmağa ümid béslémişdi. Siyasi représsiyanın férdlérdé yaratdığı écaib psixikaа xésté duyğuların cücérib boy atması vé hér késin öz qınına çékilib neyi isé gözlémésiné sébéb olmuşdu. Bu ménfi hal Namiq Kémalın romantizmini şeТr vé dramaturgiyada imkan daxilindé davam etdirén Récaizadé Ékrém vé Ébdülhaq Hamidé dé sirayét etmişdi (107, 44 ).

аO dövrün iki böyük nüfuz sahibi hém şéxsi talelérindén, hém dé tébiétlérindén iréli gélén sébéblérlé öz hiss vé xeyal dünyalarına çékilmişdilér. Beléliklé, türk édébiyyatına ailé müsibétléri vé üzüntüléri dé mövzu kimi gétirildi. У sérvéti-fünunФda da bu téndénsiya davam etdirilirdi. Férq burasında idi ki, sérvéti-fünunçular édébi mövzunu ailé çérçivésindén kénara çıxararaq siyasi téréfi olmayan mövzulara ( insanların ağır maddi durumunun tésviriné, müasirléşménin sosial héyata gétirdiyi déyişikliklérin qélémé alınmasına ) da müraciét etdilér. УSérvéti-fünunФda toplanan édiblér güclü sénétkarlıq qabiliyyétiné vé poétik duyuma sahib insanlar idilér. Ténzimatçılar kimi onlar da Fransız édébiyyatını diqqétlé öyrénérék onun ésasında qérbé yönélik yeni türk édébiyyatı yaratmaqda maraqlı idilér. Égér ténzimatçılar başlıca olaraq romantizmi vé qismén dé realizmi tércih étmişdilérsé, sérvétifünunçular daha ziyadé simvolizmé vé parnasçılara réğbét bésléyirdilér. Digér téréfdén, sérvétifünunçular roman janrına xüsusi öném verérék onun türk édébiyyatında geniş şékildé inkişaf etmésindé maraqlı idilér.УSérvéti-fünunФ édébi qrupu Avropa klassiklérinin ésérlérinin tércünmé edilérék türk oxucularına çatdırılmasına olduqca böyük diqqét yetirirdilér. Onlar düşünürdülér ki, sérvétifünunçulara qédér heç kés édébiyyata ciddi yanaşmamışdır.Onu éyléncé obyekti kimi, zövq alma ménbéyi ték qiymétléndirdiklérindén édébiyyatın vézifésini kiçiltmiş, édébiyyatın sosial mahiyyéti unutdurulmuşdur. УSérvéti-fünunçularФ özlérini yeni édébiyyatın yaradıcıları hesab edirdilér. Onların fransız édébiyyatına aşırı dérécédé bağlılıqları, fransız édébiyyatından gélén yeni xeyal dünyası vé canlı xalq danışıq dilindén férqli dildén istifadé étmeléri édébi mühitdé étirazlar doğurdu. Xaotik vé pérakéndé féaliyyét göstérmelériné baxmayaraq köhné édébiyyat térfdarları hélé qüvvétli idilér vé qérbpérést ténzimatçılara qarşı hücuma keçdikléri kimi sérvétifünunçulara daа hücum edirdilér. Şeyx Vasfi, Halil Édib, Faik Ésad ( Andélib ), Müstécabizadé İsmét, Mehmet Célal, Ahmet Rasim, samih Rıfat, Ali Kémaldan ibarét olan vé ésérlérini daha çox hazineyi fünun ( 1882 ), résimli gazété ( 1881 ), Musavver Malumat ( 1895 ), Musavver Fén vé Edéb ( 1899 ), İrtika ( 1899 ) kimi mécmuelérdé néşr olunan köhné édébiyyat téréfdarlarının onlara aid etdikléri ittihamlar ésasén aşağıdakılardan ibarét idi:

1) Fransız édébiyyatına ifrat bağlılıqları ilé sérvétifünunçular orijinal olmayan, tamamilé téqlidçi édébi ésérlér nümunési yaradırlar;

2) Sérvétifünunçular kosmopolit édébiyyatçılar olduqlarından milli heç né yaratmağa qadir deyildirlér.

3) Sérvétifünunçuların istifadé etdikléri dil süni, uydurma dildir.

4) Sérvétifünunçular fransız édébiyyatından etdikléri tércümélérdén yaranmış écaib ifadélérlé türk édébiyyatını vé dilini anlaşılmaz hala gétirmişdir.

Bu ittihamların dördüncüsünü Ahmed Midhat iréli sürürdü. Canlı danışıq dilindén ciddi şékildé férqlénén bir dildé ésér nümunéléri yaradan sérvétifünunçuları A.Midhat 1897-ci ilin mart ayının 14-dé УSabahФ qézetindé УDekadanlarФ adlı ténqidi méqalé yazaraq onları késkin ittiham etdi. Fransız dilindé УgerileyénФ ménası ifadé edén bu söz 1887-ci ildé şeТrdé musiqiyé böyük déyer verdikléri üçün unudulmuş, lüğétlérdé qalmış, lakin musiqi déyeri yüksék sözléri dé istifadé etdikléri üçün Fransadakı simvolistléré verilmişdi. Sérvétifünunçular da eyni méqsédlé éréb-fars dillérindéki sözlérdén istifadé etmékdé idilér. Türk édébi mühitindé böyük nüfuzu olan A. Midhatın sérvétifünunçulara verdiyi bu ad qérb édébiyyatına qarşı olanlar téréfindén réğbétlé qarşılanaraq uzun müddét sérvétifünunçular üçün istéhzalı sözlérdén olmuşdur. Bütün hücumlara baxmayaraq sérvétifünunçular édébi féaliyyétlérini bir müddét uğurla davam etdirdilér. Beléliklé, 1898-ci ilin sonlarında sérvétifünunçular köhné édébiyyatı müdafié edénléré qarşı mücadiléni qazanmış Avropasayağı türk édébiyyatının qéti qélébésini témin étmiş kimi sayılırdılar. Éleyhdarlarının ara-sıra sésléri gélsé dé mövqeléri zéiflémiş, yeni édébiyyatın téréfdarları artmışdı. Sérvétifünunçular génc yaşda olmalarına baxmayaraq modern türk édébiyyatının ustadları titulunu qazanmışdılar. Onlara qarşı barışmaz mövqe tutan A. Midhat özüа 1898-ci ilin dékabr ayının 4-dé УTarikФ qézetiné yazdığı УTéslimi hakikatФ adlı méqalésindé sérvétifünunçuların türk édébiyyatına böyük xidmétlérinin olduğunu étiraf étmişdi. Lakin sérvétifünunçulara qarşı olan xarici müxalifétin zéiflémési, zaman-zaman öz aralarında olan bézi anlaşılmazlıqların ortaya çıxmasına sébéb oldu (108, 65 ).

Éslindé, sérvétifünunçuların sénété baxışlarında bélli férqlér vardı, tédricén hémin férqlér onların arasında keçilméz uçuruma şevrildi. Digér téréfdén, tébiétlérindé olan xaraktér vé qabilliyyét férqi dé mövcud uçurumları dérinléşdirmişdi. Öncé éleyhdarlarlarına qarşı vahid cébhedén, élbir şékildé çıxış edén sérvétifünunçular XX ésrin başlanğıcından bir-birini amansız ténqid, hétta téhqir étmeyé başladılar. 16 Oktyabr 1901-ci ildé Hüseyin Cahidin Fransız dilindén çevirdiyi УÉdébiyyat vé hukukФ adlı méqalési УSérvéti-fünunФ jurnalının bağlanmasına sébéb oldu.а Bütün qüsurlarına vé mübahiséli görünén hérékétlériné baxmayaraq УSérvéti-fünunФ édébi céreyanı türk édébiyyatının modérnléşmési sahésindé ténzimatçıların başladığı işi xeyli iréli aparmış oldu. Sérvétifünunçular ilk növbédé şeТr sahésinda avropasayağı üslubu ménimsémişdilér. Ténzimat şairléri şeТrlérindé hém şérq, hém dé Fransız şeТrinin zahiri biçimini tétbiq étmeyé céhd edirdilérsé, sérvétifünunçular férqli üslubdan yararlanmağa séy göstérirdilér. Bu baxımdan sérvétifünunçuların şeТr üslublarını téxmini olaraq üç qismé téqsimléné bilir: a) Fransız édébiyyatında mövcud olan şeТr janrları biçimindé olanlar: sonétlér, b) verlibr formasına gétirilmiş divan şeТr janrı: sérbést müstézad; c) Fransız vé türk édébiyyatında analoqu olmayanа şeТr janrları. Sérvétifünunçular ténzimat dönémindé qüvvedé olan Уhér gözél şey şeТrdirФ prinsipindén uzaqlaşmışdılar. Sérvétifünunçular У şairi maraqlandıran hér şey şeТrdirФ şüarı ilé çıxış edirdilér. Bu baxımdan onların müraciét etdikléri mövzular ténzimatçılarla müqayisédé daha geniş vé réngaréng idi. Bununla yanaşı sérvétifünunçuların daha çox qélémé aldıqları mövzu énénévi idi: éşq, tébiét, şéxsi kedér.а УSérvéti-fünunФda Ténzimat dönémindé xüsusi çékiyé malik olan météfizikvé sosial mövzular arxa plana keçmişdir. Sosial mövzular Уsérvéti-fünunФun ilk rédaksiya heyéti dağıldıqdan sonra bu qrupun bézi sabiq üzvlérinin müraciét obyéktiné çevrilmişdir.

Aradıqlarını réal héyatda tapa bilmeyén sérvétifünunçuların inzivaya çékilmési, özünéqapanışları Fransız édébiyyatında У lé mal du siecléЧdövrün xéstéliyi Цadlandırılan hal kimi nézérdén keçirilé bilér. Daimi narazılıq véа çılğınlıq sérvétifünunçulara xas céhét kimi qébul edilmişdir. Avropa édébiyyatında mövcud olan édébi janrlara vé bédii ifadé térziné heyran késilén sérvétifünunçular türk dilindé lazımı hazır ifadélér vé bédii fiqurlar tapmayanda onu özléri yaratmaq mécburiyétindé qaldıqlarından türk diliné külli miqdarda écnébi sözlér vé deyimlér gétirdilér. Düzdür, onların bélli bir qismi férdi üslubi keyfiyétléré malik olduqlarından édébi topluluq téréfindén istifadé olunmadı, amm xeyli söz vé ifadélér türk dilinin lüğétlérindé tésbit edildi. Bu baxımdan sérvétifünunçularla geniş auditoriyalı xalq arasında mélum anlaşılmazlıq yarandı. Sérvétifünunçuların sosial bazası sadécé méhdud ziyalı çevrésindé mövcud olaraq qaldı. Sérrvétifünunçuların bélağétli dili né qédér ağır olsa da onların şeТrlérindé canlı dialoqlar, danışıq térzi éks etdirilmişdi. Sérvétifünunçular ténzimatçılardan férqli olaraq türk dilini éruza deyil, éruz véznini türk diliné uyğunlaşdırmışdılar (109, 30 ).

УSérféti-fünunФ édébi céreyanının tanınmış nümayéndélérindén olan T.Fikrét siyasi mézmunlu şeТrléri ilé hém sultan Ébdülhémid réjiminin, hém dé ona müxalifétdé olanların maraq dairésindé olmuşdur. Onun méşhurlaşmasında heç şübhésiz türk dilinin fonétik sistéminé mükémmél şékildé tétbiq olunmuş éruz vézni idi. Olduqca poétik, axıcı vé patétik térzli şeТrlér istibdada qarşı çıxanların güclü étiraz séslérini éhtiva edén ézémétli himn, ittihamedici qérardadlar kimi séslénirdi. Bu xüsusda onun 1898-ci ildé yazdığı УŞéhrayinФ, 1902-ci ildé yazdığı УSisФ, УnésrinФ, УVerin zavallılaraФ, УSon nağméФ kimi şeТrléri séciyyévi idi. Ana xéttini azadlıq, édalét, bérabérlik ideyaları téşkil edén bu tipli şeТrlér şérq vé qérb poéziyasının sintézi kimi dé déyerléndirilé bilér. Уsérvéti-fünunФdan ayrıldıqdan sonra heç bir édébi topluluğa vé birliyé qoşulmayan, Robért kollécindé müéllimlik etméklé kifayétlénén T.Fikrét yeddi il öz evindéЧaşiyanda guşénişin héyat térzi keçirdi. Génc türklér inqilabından sonra bir müddét féal héyat mövqeyiné keçsé dé, УRücuФ adlı şeТri ilé yéné dé ictimai diqqéti özüné çéksé dé,а 1911-ci ildé yeni lidérlérdé ümid etdiklérini görméyincé yenidén cémiyyétdén uzaq, öz malikanésindé, qapalı bir héyat réjiminé qayıtdı. УDoksan beşé doğruФ, УRübabın cevabıФ, УHani yağmaФ, УSancağı şeТrif huzurundaФ adlı şeТrléri bir daha göstérdi ki, T.Fikrét istibdada qarşı barışmaz mövqe tutmuşdur (110, 62 ).

аMütéréqqi romantizm sépkili Séninlé, İlél ébed, Bir ömri muhayyél, Sén olmasan, Leyli véda, Birlikté, Bir hicrani muvakkattén sonra adlı şeТrlérindé duyğusal anlarını dilé gétirir, hicrandan doğan elémini qélémé alır. Qeyd olunan şeТrlér daha çox narrativЧtéhkiyé biçimindé olsa da lisslérin lirik ifadési dé diqqétdén yayınmır. Qeyri-sabit tébiétli insan olan ilk dövr yaradıcılığında dindar bir insan tésiri bağışlasa da son dövr şeТrlérindé üsyankarlıq vé hér varlığı ittiham etmék mövqeyindé dayanır. Mésélén, УTarihi kadimФ, УHalukТun védaıФ, УHalukТun améntüsüФ, УHilali éhmérФ adlı şeТrléri qeyd olunanlara örnék ola bilér. T.Fikrét ömrünün sonlarında açıq-aşkar müharibé éleyhdarı kimi çıxış étmiş, I dünya müharibésinin başlanğıcında ménasız yeré xalqı qırğına aparan réhbérléri, millétin hissi ilé alver edérék onların qarşısına Peyğémbérin döyüş bayrağını çıxaranları olduqca késkin ifadélérlé ténqid edir ( УSancaği şeТrif huzurundaФ ).belé fikir iréli sürmék olar ki, 1860-cı illérdén modérnléşmé yolunda ciddi irélileyişlér étmiş türk édébiyyatı tarixindé T. Fikrét silinméz izlér qoymuşdur.аааааааааа

1891-1895-ci illérdé Récрizрdénin yхtişdirmési └hmхt Ihsрn béyin nрşirliyi ilé yрyınlрnрn УSérvéti-fünunФ, édрlét nрminé qхyd хtséъ, türъ édébiyyрtındр yрddрqрlрn хlé bir iş göré bilmémişdi (1, 23). УSérvéti-fünunФ, mübрliğésiz dхséъ, T. Fiъrétin édébi şöbéyé rхdръtюr юlmрsı ilé çюї féрllрşdı vé gхniş рmpluрdр vé diрpюzюndр çıїış хtméyé bрşlрdı. 1896-1901-ci illér УSérvéti-fünunФun vüsét vé süqut illéri ъimi qébul хdilméъdédir. УSérvéti-fünunФ dövrünün ъюrifхy édébi simрlрrı Tхvfiъ Fiъrхt, Cénрb Şéhрbéddin, Célрl Sрhir, Sülхymрn Nрzif, ╒рlid Ziyр, Mхhmхt Rрuf, Hüsхyn Cрhit vb sénétърrlрrdır.

а Ténzimрtçılрrdрn férqli юlрrрq éъsér УSérvéti-fünunФçulрr їüsusi imtiyрz sрhibi юlmрyрn, ménşécé nücébрlрr zümrésiné рid юlmрyрn юrtр tébéqéyé ménsub юlduqlрrındрn siyрsi bрїışlрrınр göré dрhр mötédil vé éъsérén siyрsété müdрїilé хtméъdén çéъinén ziyрlılрr qrupu idilér. └vtюdidръt séléflérindén férqli юlрrрq юnlрr dрhр müъémmél téhsil рlmış vé frрnsız dilindén sérbést istifрdé хdé bilirdilér ( 111, 83 ).

Égér ténzimрtçılрr müїtélif édébi növ vé cрnrlрrdр ésérlér yрzmışdılрrsр УSérvéti-fünunФçulрrın çюїu iїtiyрri bir édébi növü sхçéréъ hémin sрhédé müъémmél sénét nümunési yрrрtmрğр séy göstérirdi. Ténzimрtçılрr Şérqlé sıї bрğlı юlduqlрrındрn dрhр gхniş юїucu рuditюriyрsınр mрliъ idilér, рmmр юnlрrın їéléfléri УSérvéti-fünunФçulрr Şérq stiїiyрsındрn uzрqlрşıb Qérb yönümlü yюl tutduqlрrındрn, ésérlérini Qérbi └vrюpр édébi méъtébinin tésiri рltındр yрzdıqlрrındрn, Уsénét üçün sénétФ yюlu ilé gхtdiъlérindén Türъiyédé öz sрğlıqlрrındр gözlénilén ictimрi réyi qрzрnmрqdр çétinliъ çéъmişlér (2, 36).

УSérvéti-fünunФçulрr sхçъin, müéyyén sрvрdı, dünyрgörüşü юlрn şéїslér üçün yрzdıqlрrındрn dрhр bélрğétli, dрhр ritюriъ, bézén férqiné vрrmрdрn юlduqcр qéliz vé pрtхtiъ dildé yрzırdılрr. Ténzimрtçılрrdр ъlрssizm vé rюmрntizm dрhр güclü idisé, УSérvéti-fünunФçulрrdр pрrnрsçılıq, simvюlizm vé rхрlizm témрyülléri bütün qрbрrıqlığı ilé özünü büruzé vхrirdi:

Sрrmış yinх рfръını bir dud-i muрnnid

Bir zulmхt-i bхyzр ъi pхyрpхy mutхzрyid.

Lръin sрnр lрyiъ bu dхrin sütrхyi muzlim,

Lрyiъ bu tхsхttür sрnр, хy sрhni mхzрlim. (T. Fiъrхt)

УSérvéti-fünunФ édébi céréyрnı Ténzimрt vé └vrюpр édébiyyрtının tésiri ilé fюrmрlрşmışdır. Burрdр bir méséléni déqiqléşdirméъ lрzımdır ъi, ténzimрtçılрr ésérlérinin mövzusu vé yрzı mрnхrрsınр göré iъi qrupр bölünürdülér. Birinci qrupр рid юlрnlрr ( Şinрsi, Nрmıъ ╩хmрl, Ziyр Pрşр vb) yрrрdıcılıqlрrı bюyu şérq édébiyyрtının, їüsusén divрn édébiyyрtının güclü tésiriné méruz qрlmışlрr (112,54)

Iъinci qrup ténzimрtçılрr (Hрmit, Rхcрizрdх) isé yрrрdıcılıq üslublрrındр ъöhné édébi méъtébin énénélérindén qurtрrр bilmiş, héttр bir sırр mövcud qрydрlрrı рşmışdılрr. Bu qébildén юlрn ténzimрtçılрr └vrюpр édébiyyрtı nümunéléri ésрsındр ésérlér yрrрdırdılрr. Méhz qхyd юlunрn sébébdén УSérvéti-fünunФçulрr iъinci qrup ténzimрtçılрrр ménsub юlрn └.Hрmidin yрrрdıcılığını örnéъ ъimi qébul хdirdilér.

Ifрdé térziné göré tünzimрtçılрrdрn férqlénsélér dé УSérvéti-fünunФçulрr рzрdlıq, millét, vétén mövzulрrındр юnlрrlр sésléşirdilér. Mхtрfiziъ рlémin vрrlığını téréddüdsüz qébul хdén, tébiétlé ténhрlрşmрğр cрn рtрn, hissiyyрtр gхniş mхydрn vхrén, déruni üréъ çırpıntılрrını, intiqрm хhtirрslрrının хmюsiрnрl ifрdésiné ustрlıqlр nрil юlрn УSérvéti-fünunФçulрr büsbütün énénévi şérq şхr üslubundрn uzрqlрşmрğр céhd хdirdilér. Bu yюldр юnlрr Уustрd-i ┼ъrхmФ рdlрndırdıqlрrı Rхcрizрdх ┼ъrхmin рrdıcılı idilér (113, 61).

Rхcрizрdхnin Уşхr qрfiyé vé vézndén ibрrét dхyilФ fiъrini ésрs tutрn УSérvéti-fünunФçulрr nézmlé nésrin sintхzi юlрn ménsur şхri türъ édébiyyрtınр tétbiq хtméyé bрşlрdılрr. Mхlрnїюliъ tébiétli Rхcрizрdé УSérvéti-fünunФçulрrр iztirрb, üzüntü, рcı vé élémi şхrin ésрs mövzulрrınр çхvirméъdé nümuné юlmuşdur:

Gül hрzinЕsünbül pхrişрnЕbрğzрrın şхvъi yюъЕ

Bрşър bir hрlхtlх çрğlрr cрybрrın şхvъi yюъЕ

└h хdip inlхr nхsim-i biърrрrın şхvъi yюъЕ

Gхldi, рmmр nхylхyim sхnsiz bрhрrın şхvъi yюъ. (Rхcрizрdх ┼.)

УSérvéti-fünunФçulрr pрrnрsçılрrdрn Уpхyzрj liriърsıФnı, simvюlistlérdén isé Уmхlюdiъ şхrФ üslubunu éїz хtmişlér, nésrdé isé rюmрntizmé éъs юlрn rхрlizmi üstün tutmuşlрr. УSérvéti-fünunФçulрrın döné- döné mürрciét хtdiъléri mövzu şirin їéyрllрrlр рcı gхrçéъliyin ъюnfliъtindén dюğрn їéyрl qırıqlığıdır. УSérvéti-fünunФçulрr téséllilérini bрşqрlрrının cрnsız hхsрb хtdiъléri tébiétdén рlır, юnu ülviléşdirir vé cénnét ъimi qébul хdirdér. УSérvéti-fünunФçulрr türъ édébiyyрtınр müъémmél rюmрn vé hхърyé cрnrlрrını gétirmişlér. Rюmрn énénsi юlmрyрn türъ édébiyyрtındр УSérvéti-fünunФ dönémindé birdén-biré ╒рlid Ziyр ъimi bédii söz ustрsı, mрhir nрsir yхtişmişdir (114, 74).

УSérvéti-fünunФçulрr ténzimрtçılрrdрn férqli юlрrрq dрhр rхрlist idilér. Tébiéttdéъi én їırdр hрdisédén mütééssir юlрn, юnu özüné dérd хdén Rхcрizрdédén, dрhр çюї lрhut рléminé qрpılıb ilъ хşqini unudр bilméyén Hрmiddén, ésрs idхyрsı islрmi bütövlüyü vé ъхçmişi idхрllрşdırрn N.╩хmрldрn férqli юlрrрq УSérvéti-fünunФçulрr ülviyyét рlémindén méişét prюblхmlérinin girdрbındр bюğulрn insрnlрrın yрnınр gélir vé юnlрrın dérd-sérini böyüъ édébiyyрtın mövzusu хtdilér. Mésélén, УMрvi vé siyрhФ rюmрnındр ésérin qéhrémрnı └.Cémil ilъ cncé héyрtр şрirрné bir mövqхdén bрїır, hér şхydé şхriyyét рїtрrır, gündéliъ yрşрyış qрyğılрrının fövqündé dрyрnır, dрhр çюї rюmрntiъ duyğulрrlр yрşрyır.

Hрdisélérin sюnrръı gхdişindé bрşı dрşdрn-dрşр déyén └.Cémil yрnıldığını, Уmрvi їéyрl рlémindén siyрh rхрllığрФ qрyıtmрğın zрmрnı géldiyini dérъ хdir. Rхрllığın sért rüzgрrlрrı юnu sрnъi qéflét yuїusundрn юyрdır. Min bir ümidlé bрїdığı Istрnbul indi юnun gözlérindé şér, méъr vé hрqsızlığın cövlрn хtdiyi bir méърn ъimi cрnlрnır. Çıїış yюlunu юrрdрn çıїıb gхtméъdé görén Cémil bütün yрzdıqlрrını méhv хdir.

╒рtırlрtmрq lрzımdır ъi, ╒. Ziyрnın rхрlist üslubu УSérvéti-fünunФçu yрzıçılрr üçün mхyрrр çхvrilmişdir. Mésélén, Mхhmхt Rрuf, Hüsхyn Cрhid, Hiъmхt Müftüюğlu ъimi nрsirlér téhъiyé mрnхrрsınр göré méşhur Уsérvéti-fünunФçunu їрtırlрdırlрr. Ésgéri rüştiyyédé vé béhriyyé méъtébindé frрnsız vé ingilis dillérini yрїşı öyrénmiş Mхhmхt Rрuf ésérlérindé frрnsız nрturрlizmi ilé rхрlizmini müъémmél ménimsémişdi. Türъ rюmрnının én ilъ vé én böyüъ psiїюlюci rюmрnı sрyılрn У┼ylülФ éséri юnun qéléminin méhsuludur. 1901-ci ildé néşr хtdirdiyi УSiyрh incilérФ ъitрbındр ménsur şхrléri tюplрnmışdır. Hüsхyn Cрhid УSérvéti- fünunФçulрrı féрl müdрfié хdén yрzılрrlр çıїış хtméъlé bérрbér , hхърyé, rюmрn vé ténqidi yрzılрrlр çıїış хdirdi. 1901-ci ildé yрzdığı bir méqрlédé Frрnsрdр 1879-cu ildé bрş vхrmiş hрdisélér ténqid юlunduğu üçün УSérvéti-fünunФ curnрlının néşri dрyрndırıldı. Hüsхyn Cрhid УSérvéti-fünunФ dönémindé Şérq vé Qérb médéniyyétini qрrşı Цqрrşıyр qюymuş, рїırıncıyр böyüъ üstünlüъ vхrmişdir. УNрdidхФ, УHрyрti-muhрyyхlФ, УHрyрl içindхФ ésérléri ilé dövrünün pюpulyрrlığını qрzрnmışdı. H.Müftüюğlu УSérvéti-fünunФ dövründé öz ménsur şхrléri ilé hхyrрnlрrını sхvindirirdi. ╬nun bu sépъidén юlрn ésérléri УHрristрn vé GülüstрnФ ъitрbındр tюplрnmışdı. Müftüюğlu ménsur şхrlérindé (özü УménsuréФ рdlрndırırdı) çюї sélis vé révрn bir dildé юїucusu ilé öz fiъirlérini pрylрşır:

УUlu Tрnrı! Gün bрtıyюr, sхvgili ъюъun gönlümé dюğuyюr. ╩umrрl ръşрm bрnр sхssizliъlхr içindх büyüdüğünü fısıldıyюr. Ilъ çрğdр └yр, Günх tрpрn Türъlхr, şimdi └yın, Günün izini buldulрr. ╩utlu юldulрr. Yрlvрcının söylхdiği buyruğunр bюyun хğdilхr. Yрrрdрnlрrını bildilхr, dюğru yюlр girdilхr, istхdiъlхrinх хrdilхr. Sюnrр sхni ulрtmръ, birigün sрncрğını yхryüzünün bir ucundрn öbür ucunр ilхtmхъ, gözü ъör юlрnlрrр sхni göstхrmхъ üzхrх sрvрşmрğр bрşlрdılрr. Şimşхъlхrinх bръtılрrъılıçlрrını çхъtilхr, ърnlрrını uğrundр döъtülхr, bрşlрrını yюlunр yюlunр ъюydulрr. Sхn dх юnlрrр öğdülхr vхrdin, dirliъlхr bрğışlрdın.

Bu yücхliъtхn юnlрrı indirmх, хy sхvgili Tрnrı! ╬nlрrı indirmх, ръ bulutlрrdрn ърrр çрmurр düşürmхЕ Düşürmх ъim, юnlрrın yürхъlхrindх sхnin ъюrъun, sхnin sхvgin vрrdırЕ Sхn vрrsınФ

Göründüyü ъimi, юlduqcр sрdé vé рїıcı dillé yрzılmış bu ménsur şхr pрrçрsı ilрhi vрrlığр séslénişdir, millét üçün hрqq dérgрhınр yрlvрrışdır. УSérvéti-fünunФçulрrр їрs юlmрyрn їélqi dillé їрlq dérdinin izhрrıdır (115, 106).

Dil mésélésindé УSérvéti-fünunФçulрr sрbit mövqх nümрyiş хtdirméméşlér. Mésélén, yuїрrıdр ménsur şхrindén örnéъ gétirdiyimiz H.Müftüюğlundрn férqli юlрrрq C.Şéhрbéddinin У┼lhрn-i şitрФ şхri tрmрm bрşqр üslubdр vé férqli lхъsiъ térъibdédir:

┼y ъulubun sürud-i şхydрsı,

┼y ъхbutхrlхrin nхşidхlхri.

╬ bрhрrın bu, iştх fхrdрsı.

Dхstindх, хy sхmрyi-şitр, tudх tudхdir.

Bхrъi-sхmхn, cхnрhi-ъхbutхr, sхhрbi-tхrЕ

Döъ, хy sхmр, rхvрni-tрbiрt gunudхdir,

Hръi-siyрhın üstünх sрfi-şüъufхlхr!

Hér iъi şхr mürрciét fюrmрsındр юlsр dр, ülviyyét рléminé üz tutulsр dр istifрdé юlunрn sözlér férqli ménşélidir. ╬nlрrın юїşрr céhéti iъisindé dé güclü pюхtiъ duyğulрrın yüъséъ bir ustрlıqlр ifрdé юlunmрsındр, хmюsiyр vé хъsprхssivliyin dюlğunluğundрdır. УSérvéti-fünunФ édébiyyрtınр їрs юlрn cюşğunluq, dрїili рlémlé їрrici рlémin témрsı, müéllif mövqхyi ilé bédii qéhrémрnın хyniliyi bu nümunédé dé özünü göstérir (116, 92). Öz ésérlérindé dрim Уhüsni-mücérrédФ- рbstrръt gözélliъ рїtрrрn УSérvéti-fünunФçulрr ( УMén féqét hüsni-їudр şрiriyém, yхré хnmém dé sémр şрiriyémФ söyléyén Cрvid éféndi yрdр düşür ) istхhzрnı Уzхvъin tрbii bir hръъıФ sрymışlрr:

Mрzilхri рtilхrх nръlхtmхyх mхmur

┼y dişlхri düşmüş, sırıtрn ъррfilхyi-sur.

┼y şрnsр mрsuniyyхt-ü hürriyyхtх mръrun

Bir hръъ-ı tхnnхffüs vхrхn хfsрnхyi-ърnun,

┼y vрdi-muhрl, хy хbхdi ъizbi- muhръъръ,

┼y mрhъхmхlхrdхn mütхmрdi sürülхn hръ.

┼y rхsi- fürübürdх, ъi ръ pръ, fрърt iğrхnç,

┼y tрzх ърdın, хy юnu tръibх ъюşрn gхnç,

┼y mрdхri- hicrрnzхdх, хy hхmsхri- muğbхr;

┼y ъimsхsiz, рvрrх çюcuъlрrЕhхlх sizlхr, hхlх sizlхrЕ(T.Fiъrхt)

УSхrvхti-fünunФçulрr └vrюpр édébiyyрtındр tétbiq юlunрn mюdхl uyğun юrijinрl bédii ifрdé vé tésvir vрsitéléri yрrрdırdılрr. Mésélén, C.Şхhрbхddinin işlétdiyi Уsррt-i sхmхn-fрmФ, Уlхrzх-i ruşхnФ, Уbхrf-i zхrrinФ, Уpхr-i fiъrФ ъimi istiрrélér édébi ténqid téréfindén їюş qрrşılрnmırdı. УSérvéti-fünunФçulрr рlрfrрnър (firéngvрrı, yéni frрnsızsрyрğı) şхr yрzdıqlрrı üçün УdхърdхntlérФ рdlрndırılır, métbuрtdр vé ictimрi yхrlérdé ésрssız hücumр méruz qрlırdılрr. Lüzumsuz écnébi sözléré рludéliъ, héddén ziyрdé bélрğétli bédii ifрdé térzi, gözlénilméz qхyri-рdi хpitхtlér, simvюllрrdрn ifrрt istifрdé vé nüъtédрnlıq УSérvéti-fünunФçulрrlр çюїsрylı sрdé юїucu рuditюriyрsı рrрsındр uçurum yрrрdırdı (117,172). Qрyési їрlqр їidmét юlрn УSérvéti-fünunФ édébiyyрtını їрlqdрn рyrı düşmésinin, bélъé dé én birinci sébébi bu mésélé ilé bрğlı idi. Yхri gélmişъén qхyd хdéъ ъi, mövcud рnрlюci pрrрlхlliyi biz XX ésrin évvéllérindé néşr юlunmрğр bрşlрyрn УFüyuzрtФ vé УMюllр NésréddinФ jurnрllрrının dil їüsusiyyétlérindé müşрhidé хdé bilériъ:

Énzрri-şébрbımdр pédidрr юlрn, хy zill!

┼y zilli-zululрt юluyюrsun yхné pхydрЕ

Bir cilvхyi-mövhumхyi-рmрli- bédié

┼ylérmi yхné qélbimi bir şövq ilé éhyр?

┼y dudi- séhрbр bürünén fövci-їéyрlрt,

Tрbрvéri hémlén юlрmрz bu dili-şхydр! ( 118,16 )

╬lduqcр yüъséъ bir bédii ustрlığın, güclü pюtiъ duyumun, téъrрrsız mütéféъъirtérzinin bрriz nümunési юlрn bu örnéъ müъémmél téhsil рlmış, müqtédir filюlюci séviyyési юlрnlрr üçündür. ╬nu їрlqın bütün üzvü yюї, хlitрr tébéqési dérъ хdé vé déyérléndiré bilirdi. Gхniş юїucu ъütlési üçün Sрbir yрzırdı:

Mén ъi dрmdрn-bрcрdрn bрїmрz idim

Su ъimi hér téréfé рїmрz idim.

Hérzé-hérzé dрnışıb gülméz idim,

Ér né şхy юlduğunu bilméz idim.

╬turub рc ъюmрsındр рtрmın,

Biş-düşün hрzır хdérdim рnрmınЕ( 119, 173)

Çюї sюnrрlрr Éli béy Hüsхynzрdé özü хtirрf хtmişdir ъi, УSérvéti-fünunФdрn ilhрmlрnрn УFüyuzрtФçılрr né qédér bédii bir dillé yрzsрlрr dр їрlqр yрbрnçı юlрn bir üslub işlétdiъléri üçün їрlqdрn uzрq düşdülér:

└yıltmрdı qélémim şu türъ ilé écémi,

Né qюydulрr yрzрyım, né qırdılрr qélémiЕ

УSérvéti-fünunФçulрrın öncüllérindén sрyılрn C.Şхhрbхddinin Уşрirin рmрcı yрlnız güzхlliъtirФ fiъri └zérbрycрndр dр déstéъlénirdi. H.Cрvid méhz bu tésirlé Уménim tрnrım gözélliъdir, sхvgidirФ- dхyé béyрn хdirdi. Dрhр çюї sхvgidén, mücérréd gözéllérdén, tébiétdén vé félséfi méséllérdén béhs хdén УSérvéti-fünunФçulрrı Türъiyédé rхрllıqdрn uzрq sénétçi dрmğрsı ilé ittihрm хdirdilér. УÉdébiyyрti-cédidéФnin tésiri ilé yрzрn └zérbрycрn édibléri isé └zérbрycрndр ciddi şéъildé ténqid юlunurdulрr. Bхlé édiblérdén biri Séméd Ménsur юlmuşdur:

Uymр, хy dil, їélqidé yюїdur sédрqét, réngidir,

Méscidü mхyїрné réng, хyşü ibрdét réngidir.

Mхy riyр, méşuqé qéş, hüsni-vécрhét réngidir.

Réngidir hér dürlü mрtém, hér mésérrét réngidir.

└nlр, хy ébnрyi-їilqét, cümlé їilqét réngidir (120, 291)

УÉdébiyyрti cédidéФ hém Türъiyé, hém dé └zérbрycрn çérçivésindé édébiyyрtımızı çрğdрş dünyр édébiyyрtınр ъхçirén ъörpü юldu. Ésрssız ittihрmlрrр, iftirрlрrр, böhtрnlрrр, dхdi-qюdulрrр, fiziъi téqibléré méruz qрlmрlрrınр bрїmрyрrрq bcyüъ véténpérvérliъlé strрtхci méqsédé dюğru ézmlé iréliléyirdilér. ╬nlрrın yюlu çюї nрrрhрt, хnişli- yюїuşlu юlsр dр Édébiyyрt nрminé bu çétinliyi vé méhrumiyyétléri qébul хtdilér.

УÉdébiyyat-i cedidéçilér Qérbi Avropa, tébii ki, ilk növbédé fransız édébiyyatını ménimsedikcé işgüzar dairelérdé mütléq üstünlüyé malik olan résmi yazışma dilindén dérqli bir édébi üslubun yaranması yolunda ciddi iş görmüşlér. Onların fikirlériné göré, bu sahédé ésas sözü édébi ténqid sahésindé demék daha efektli vé daha méqsédéuyğun olardı. H.Ziya hélé nasir kimi şöhrétlénmediyi vaxtdan xeyli évvélЧ1885-ci ildé Fransız édébiyyatı tarixiné hésr etdiyi УGarpten Şarka seyyaleyi edebiyeФ ésérindé, Ahmet Şuayip УServet-i fünunФ dérgisindé УHayat ve kitaplarФ ümumi başlıq altında dérc etdirdiyi méqalelérdé, Cenab Şehabeddin eyni adlı mФcmuedé yayınladığı УFransız edebiyat-i cedidesine dairФ, УSembolizm nédirФ, УBiraz psikolojiФ yazılarda türk oxucuları sistemli olaraq Qérb yazıçıları, onların Уsas ésas ésérléri baredé zéruri mélumatlarla tanış etmişlér.

аXX ésrin évvéllérindé işıq üzü görén édébi Цbédii métbu orqanlarda dérc olunan yazılarda yeni édébi néslin liderléri türk édébi üslubu necé olmalıdır mövzusunda geniş mübahisé açdılar. УFikrétin şeТriФ, УHalid Ziyanın romanıФ, УCenabın nésriФ kimi polemik mésélélér ortaya atıldı. Qérbi Avropa édébi méktébinin linqvistik méntiqi XX ésr türk édébi géncliyini XIX ésr türk édébiyyatında böyük nüfuz sahibi Namiq kamalın édébi dilé baxış bucağından daha férqli müstévi üzériné yönéltmiş, onlarda dil differensiasiyasına, yéni roman dili, şeТr dili, teatr dili, publisistik dil kimi ayrı-ayrı üslubi térzlérin tétbiqiné meyllik yaratmışdı.

аУRebabФ adlı édébi mécmuedé féliyyét göstérén édiblér o dövrün qısa vaxt içérisindé tanınmış УGénc kalemlerФ édébi birliyiné sért ténqidi yazılar yazırdılar. УRebabФçılara göré, dövrün én téqdirélayiq édébi nümunélérini УHac yolundasФ, УEvrak-i eyyamФ, УNesr-i harbФ, Уtiryaki sözleriФ, УAvrupa mektuplarıФ ilé Cénab Şehabeddin yaratmaqdadır. УTürk yurduФ, УYeni mecmuaФ dérgisi étrafında öz müéllif mövqelérini açıqlayanlar isé УRebabФın yanlış iddialar iréli sürdüyünü, Cenab Şehabeddinibn yazmaqdan daha çox yaza bilmék méharétini sérgilediyini israrla vurğulayırdılar. Hüseyin Cahid Yalçın УDiyorlar kiФ adlı kitabında hér iki qrupu sözçülüklé méşğul olmaqda ittiham edirdi. Mehmet Akif Ersoy УİkdamФ ve УDergahФ mécmuelérindé Уedebiyat bahisleriФ adlı silsilé yazılarında türk édébiyyatının aşırı dérécédé şérqé vé qérbé bağlanmasının yanlış addım olduğunu bildirirdi. Yéhya Kamal isé öz fikirlérini 5 fevral 1922 Цci il tarixli УDergahФ dérgisindé ifadé edérék o dövrdé édébi féaliyyété başlamış Ahmet Hamdi, Nurullah Ataç, Hasan Ali kimi yazarlara yeni édébi üslubun yollarını göstérirdi: УVezinler ister aruz olsun, ister hece, cansız birer alettirler; tıpkı musiki aletleri gibi. Vezinler madem ki vardır, ahenge muhakkak elverişlidirler; çünkü vucutları başka türlü tefsir edilemez. Medeniyette her aleti ihtiyaç yarattığı gibi vezinleri de hissiyatı tegann,i etmék ihtiyacı yaratır. Bizde havassın kullandığı aruzu arap, halkın kullandığı heceli vezinleri türk, hisleri tegani etmék ihtiyacile, kimbilir kaç asır sinelerinde yoğura yoğura yarattılar? Bu iki veznin ahenge kabiliyeti birbirlerinden ne fazla, ne eksik; son şekillerinin asırlarından beri bir türlü değişmediğini de gösteriyor ki, ahenge kabiliyeti tamdırФ ( s. 116 ).а XX ésrin yaddaqalan édébi hadisélérindén olan УÉdébiyyati-cedidéФ belé qarışıq vé böhranlı ictimai-siyasi mühitdé féaliyyét göstérmişdir. Düzdür, bu fikir axınının ésasını téşkil edén édébi qüvvelér mélum sébéblérdén УServet-i fünunФdan uzaqlaşmışdılar, lakin férdi féaliyyétlérini davam etdirirdilér.

Türk édébiyyatı tarixindé önémli mövqe tutan Mehmet Fuat Köprülü édébi ténqid sahésindé lider mövqeyiné yülsélmişdi. 1890-cı ildé İstanbulda anadan olan Mehmet Fuat orta téhsilini Ayasofya Mérkéz rüştiyési ilé Mércan İdadisindé almışdır. Bir müddét hüquq méktébindé oxumuşdur. Lisedé oxuduğu zamanlarda édébiyyatla maraqlanmış, ilk şeТri УMusavver terakkiФ dérgisindé dérc olunmuşdur. 1910-1913-cü illérdé Mércan vé Qalatasaray liselérindé édébiyyat müéllimi işlémişdir. Sonralar Gözél sénétlér méktébindé, ilahiyat fakültésindé vé darülfünunda türk édébiyyatı tarixindén dérs vermişdir. 1935 vé 1945-ci illérdé TBMM-é deputat seçilmişdir. İstanbul vé Ankara universitetlérindé professor olmuşdur. Üzvü olduğu Demokrat Partiyası iqtidara géléndé Türkiyé Respublikasının xarici işlér naziri téyin edilmişdir. M.Fuad 1966-cı ildé véfat etmişdir. Fransız alimi Qustav Le Bonun ( 1842-1932 ) tarixi metodlarından vé baxışlarından bacarıqla istifadé edén Köprülü Şehabeddin Süleymanla birlikdé УYeni Osmanlı türk édébiyyatıФ kitabında yazıçının édébi şéxsiyyétini vé yaradıcılıq xüsusiyyyétlérini yaşadığı édébi mühit daxilindé qiymétléndirméyi, édébi proseslér axarında öyrénméyi téklif etmişdir. M.F.Köprülüzadénin édiblérin sénétkarlıq xüsusiyyétlérini sosial durumla birgé araşdırma metodu o dövr üçün yeni vé mütéréqqi hadisé idi. Onun qéléminé méxsus olan УTürk edebiyatında ilk mutasavvıflarФ adlı monoqrafiya yalnız Türkiyedé deyil, Almaniya, Fransa vé Macarıstanda da tércümé edilérék kütlévi şékildé néşr olunmuşdur.аааааааааааааааа

ааааааааа аааCümhuriyyét dövrü édébi mühitiné ümumi baxış

 

Ümumbéşéri idealların layiqli daşıyıcılarından vé tébliğatçılarından biri olan türkа édébiyyatı özündé én mütéréqqi idealları vé méfkuréléri éks etdirmékdédir. Bu ménada xronoloji baxımdan türk édébiyyatında bariz şékildé inikas etmiş humanizm, klassizm, romantizm kimi populyar olan édébi céréyanlarla yanaşı türk édébiyyatı üçün yeni olan simvolizm, emprissionizm, sürrealizm, ekspressionizm kimi édébi axınlar da bir qédér férqli xüsusiyyétlérlé cémiyyétdé özünü tésdiqlémékdé idi. Fikrimizcé, bunlar haqqında bir qédér étraflı qeyd etmék zéruridir.

Ekspressionizm. Bu céréyan türk édébiyyatında intişar tapmadan öncé birinci dünya müharibésindén sonrakı illérdé Almaniyada yayılmışdı. Évvéllér yalnız kino sénétindé tétbiq olunan ekspressionizmin méqsédi fantastik lövhélérlé insanın én gizli céhétlérini qrotesk şéklindé büruzé vermék olmuşdur. Hérfi ménası Уanlatmaq, ifadé etmék, tééssurat yaratmaqФ ménasına gelén ekspressionizm sénété hér şeydén évvél insanla bağlı céhétléri qabartmağı, onu dünyanın én güclü vé qorxunc qüvvé sahibi kimi téqdim etméyi planlaşdırır. Qayési insanın ruhi véziyyétlérini anlatmaq olan ekspressionizmin nümayéndéléri özlériné qapalı, iç dünyasına çékilmiş, topluluqdan qaçan insan tééssüratı yaratmışlar.Onlar konkret olan müéyyén hisséni real zémindén élahiddé şékildé élé alan, cüzТini küll olandan ayırmaq üsulundan yararlanmışlar. Ekspressionistlérin düşüncésiné göré, şairin vézifési başqalarının ménasız deyé ötüb keçdikléri isténilén hadisé vé varlıqda ména tapmaq, onun önémini açıqlamaq, adi kütléyé anlaşıqlı etmékdir. Burada ağıldan daha çox poetik duyuma vé şair hissiyatına ésaslanmaq lazımdır.

Türk édébiyyatında ekspressionizm sistem halına düşmésé dé onun müéyyén ardıcılları var. Mésélén, Yekta Atamanın ekspressionist şerlérindén biriné diqqét édék:

аUyu, şimdi uyu, ey huzursuz yüreğim!

Haykırıyor bir ses: Uyu şimdi!

Yüreğimdén gelen bir ses kışın sesi,

İşitiliyor kapıdaЕUyu, ama kış haykırıyor: Artık uyuma!

Öpüşlerim huzur verecek şimdi yüreğine de sessizlikЕ

Uyu şimdi rahat rahat, ey huzursuz yüreğim!

Yekta Atamanın yuxarıda örnék olaraq verdiyimiz şer parçasında méntiqi rabité axtarmaq, bizcé, çétin olsa da qış sükutunun insan duyğularında oyatdığı éhval-ruhiyyé ustalıqla verilmişdir. Bu şerdé, éslindé, qışı insan héyatına son verén ölüm kimi dé qébul etmék olar. Béyaz qar cansız césédin büküldüyü kéfén şéklindé dé tésévvür oluna bilér. Sonra isé hérékétsizlikdén yaranacaq УrahatlıqФ barédé söz açılır. Belé düşünmék mümkündür ki, şair Yekta Ataman narahat qélbiné rahatlığı ölümdé görmüşdür.

Ekspressionist şerlér yazan Osman Türkayın УİşsizФ adlı şerindén bir parçaya diqqét édék:

Kimse iş vermédi bizeЕ lleri cebinde asık bir suratla

Açıkta yaşıyoruz, titriyoruz ısıtılmamış odalarda.

Yalnız kuru bir yel var şimdi sapanların atılı durduğu

Sürülmemiş boş tarlalarda. Bu ilkéde iki erkeğe bir cıgara,

İki kadına yarım bardak bira düşecek.аааа

Kimse iş vermédi bu ülkéde bize. Yaşamamız hoş karşılanmıyor,

Ölümümüz anılmıyor Times gazetesindeЕ

Sosial problemlérin poetik çözümüné séy göstérén Osman Tıkay işsizlik kimi ictimai bélanın béşéri felakétléré sébéb olduğunu, véténdaşların gélécéyé inamının sarsıldığını obrazlı vé yaddaqalan misralarla tésévvürlФrdé canlandırır. İş alétlérinin sahibsiz vé géréksiz éşya kimi bir téréfé atıldığı, ékin sahélérinin térk edildiyi ürékağrıdıcı faciévi ménzérénin bédii inikası olan bu şeТr nümunési M. Füzulinin méşhur УNé açan var qapımı badi-sébadan qeyriФ misrasından doğan hüznün acısını xatırladır. ŞeТrdéа УTimesФ qézeti şérti anlam daşıyır. Şair hansısa zéngin adamın dünyadan köçmésini günlércé geniş işıqlandıran kütlévi informasiya vasitélérinin hér gün méhv olan minlérlé insanlardan söz açmamasından şikayétçidir. Dünyanın, éslindé iki antoqonist qütbé bölündüyü zamanda yüzlérlé dini, etnik, siyasi, medéni topluluqlara bölünérék istismar olunduğuna da bu şeТr parçasında etiraz var.ааааа

аа Eksiztensializm. İnsanın évvéllér mövcud olmasını iddia edén bu felséfi céréyan II dünya müharibésindén sonra fransız yazıçısıа J.Sarir téréfindén édébiyyata gétirilmişdir. Édébiyyatda bu yol insanın varlığı, azaldığı dérk édé bilmémékdén yaranan ümidsizliklé bezginlik içindé héyatı ménasız vé puç sayması düşüncésindén iréli gélmişdir. Ekzistinsialistléré göré, insan özü-özünü kéşf etméli vé tapmalıdır.

Türk xalqının milli qurtuluş mücadilési vé onun néticéléri tarixi baxımdan bénzéri olmayan siyasi Ц ménévi qélébedir. Cümhuriyyét türk ézminin, milli birliyinin, fédakarlığının, yenilméz Mehmetciyin éldé etdiyi layiqli néticedir. Bu méntiqi sonluq Qazi Mustafa Atatürkün uzaqgörénliyinin, uğurlu hérbi strategiyasının qürur duyulası béhrésidir. Cümhuriyyétin elanı ilé bérabér türk édébiyyatında yeni parlaq séhifé açılır. Qeyd olunan dövrü ayrı-ayrı édébi növlér üzré nézérdén keçirék. Méqsédimiz hémin édébi növlérin férqli janrlarında baş vermiş déyişiklikléri, inkişaf vé uğurları mümkün dérécédé örnéklér ésasında izléyé bilmékdir.

аа Lirik növ.аа

аа Lirik növdén béhs etmézdén évvél bir faktı qeyd etméliyik ki, poeziyada da islamçılar, türkçülér, qérbçilér, respublikaçılar vé sosialistlér adlandırılan édébi qruplar mövcud idi. Bu qruplar öz opponentléri ilé çox vaxt ideoloji düşmén kimi davranır, qarşı térfin yaradıcılığında rasional ola bilécék heç né görmürdülér.

аа Sosialistlér adlanan édébi qrupa Nazim Hikmét, Şevkét Süreyya, Védat Nédim, Kérim Sadi, Sabiha Zékériya Sértél, Hüséyin Avni, Haydar Rıfat, Ali Rıza, Subhi Nuri kimi édiblér daxil idilér. Onlar УAydınlıkФ adlı métbu orqan da yaratmışdılar. Respuplikaçılarla éqidé birliyi nümayiş etdirmédikléri üçün 1925-ci ildé sosialistlérin édébi orqanı bağlandı vé liderlériné qarşı istintaq işi açıldı.

аа İslamçılar Türkiyédé xilafétin léğv edilmésini yanlış addım sayır, élifba islahatının milli bédii-tarixi-hüquqi irsdén méhrum olma kimi deyerléndirir, geyimlérin Avropa standartlarına uyğunlaşdırılmasını islami deyerlérin téhqiri kimi qiymétléndirirdilér. İslamçılar dövlétlé dinin ayrılmasını, laiqliyi ciddi séhv olaraq görürdülér. Şémséttin Günéltay, Mehmet Ali Ayni, Ömér Riza Doğrul, Cévat Rıfat Atılhan, Hasan Basri Çantay, Yusuf Ziya Kösémén kimi édiblér islamçı mövqe nümayiş etdirirdilér. İlk illér bu qrupdan olan Mehmet Akif Ersoy 1926-cı ildé ölkéni térk édérék Misiré mühacirété getmişdi. İslamçıların métbu orqanı УSébilürréşadФ vé УSélamétФ adlanırdı.

ааа Cümhuriyyétin ilk illérindé milliyétçilér qrupunu Ziya Gökalp, M.É.Yurdakul, Éli Turani (Hüséynzadé ), Mehmet İzzét, Rémzi Oğuz, Ali Canib, Rüşén Éşréf, Célal Sahir kimi édiblér téşkil edirdilér. Hémin dövrdé onların métbu orqanı УÜlküФ adı ilé féaliyyét göstérirdi. 1926- cı ildén sonra milliyyétçi édiblér УHayatФ mécmuési étrafında daha sıx birléşdilér.

аа XX ésrin birinci rübünün axırlarında milli dil mésélési yené dé gündélikdé duran ésas mésélélérdén ibarét idi. Bu mésélé o dövr édébiyyatında bélké dé héyati éhémiyyétli mésélé olduğundan ona dövlét séviyyésindé diqqét yetirilirdi. Hétta bédii üslubu tékmilléşmiş, sabit oxucu kontingentiné malik olan tanınmış édiblérin dé éksériyyéti milli dil mésélésindé kénarda qalmırdılar. Ténzimatın ilk illérindé dilin sadéléşmési mésélésini son dérécé vacib sayan, şéxsi téşébbüsü ilé digérlériné nümuné olmağa, milli dilin tééssübkeşi olmağa sésleyén İ.Şinasi, N.Kamal, Ziya Paşa, Ş.Sami, A.Suavi, onlardan xeyli sonra édébiyyata gelmiş Z.Gökalp, Ö.Séyféddin, A.Canib kimi édiblérin dil sahésindé gördükléri işi cümhuriyyét dönémindé davam etdirénlér az deyildi. Bu sahédé Yakub Kadrinin, Réşad Nurinin, Yahya Kémalın, N.Hikmétin, A.Gündüzün xüsusi féallığı hiss olunurdu.

ааа XX ésrin 20-ci illérindé geniş oxucu auditoriyasına malik olan xeyli métbuat orqanı vardı. Belelériné örnék olaraq УMéslékФ, УGünéşФ, УYédi méşaléФ, УMilli mécmuaФ, УRésimli ayФ, УHayatФ, УFikirlérФ, УTürk yurduФ, УÜlküФ, УDérgahФ vé s. qézet vé jurnalı qeyd etmék olar. Sonrakı illérdé УYürüyüşФ, УYaprakФ, УYurt vé dünyaФ, УBüyük doğuФ, УSésФ,а УVarlıkФ kimi métbuat nümunéléri dé türk dilinin saflaşması uğrunda mübarizeyé qoşulmuşdur.а

аа Cümhuriyyét dövrünün poeziyası başqa dövrlérdén técrid olunmuş şer nümunéléri kimi düşünülé bilméz.а Hér işdé varislik prinsipi olduğu kimi édébiyyatda da yeni nésil özündén évvélki néslin nailiyyétlérindén faydalanır vé sonra onu inkişaf etdirir. Türk édébiyyatında XX ésrin ikinci rübündé bir ara édébi mühitdé qızğın mübahiselér getmişdir. Mübahisénin obyekti Уcümhuriyyét édébiyyatının tam yenimi, yoxsa köhnedén dé istifadé etmélimi ?Ф- mésélési idi. İfrat yenilikçilér Уyeni dövrün yeni édébiyyatı olmalıdır!Ф- şüarını iréli sürürdülér. Mötedillér isé Уköhnéyé yeni ruh!Ф- devizini édalétli hesab edirdilér. Yeri gelmişkén, XX ésrin birinci rübünün sonları vé ikinci rübünün évvéllérindé buna bénzér hadisé Azérbaycan édébiyyatında baş vermişdir. Sovet rejiminé qédér olanların hamısını rédd edén proletarkultçular vé köhnélikdéki müsbétléri qébul édib onun ésasında yenilik yaratmağı téklif edén mötedillér arasındakı mübahisé néticé etibarı ilé mötedillérin repressiyası ilé néticéléndi. Mésélén, o zamankı bolşevik ideoloqlarının céféng fikirlérini réhbér tutan, onu ehkam kimi qébul edén sovet şairléri öz ésérlérindé sovet ideologiyasını tébliğ etméyénlré qarşı qırmızı terror tétbiq olunmasını israrla téléb edirdilér. İş o yeré çatmışdı ki, tar da inkar olunurdu. Qaragüruhun cövlan etdiyi bir vaxtda érdém vé tépér lazım idi ki, mérdi-mérdana söylésin:

Oxu, tar! Bir kadar! Ey geniş kütlénin

Acısı, şérbéti, alovlu sénéti!

Oxu, tar!

Séni kim unutar?!а

аа Cümhuriyyét édébiyyatını yaradanlar cümhuriyyétdén çox-çox évvél anadan olmuş édiblérdi . Génc türklér inqilabından sonra édébi féaliyyété başlayan yazıçı vé şairlér cümhuriyyétçi édiblérin ésas térkibini téşkil etmişlér. Parisdé keçirdiyi télébélik illérindé fransız şer üslubunu mükémmél ménimsémiş Yéhya Kamal Türkiyéyé qayıtdıqdan sonra hémfikirlérini öz étrafında birléşdirérék УDérgahФ adlı almanax néşr etdirméyé başlayır. Y.Kamal türk dilini éruza deyil, éruzu türk diliné tétbiq édérék olduqca ahéngdar şerlér yazır dostlarından da onu téqib etmélérini istéyir. Parnasçılıq, hérdén én éhémiyyétsiz hadiséléré olduqca böyük diqqét yetirmék, tarixi şeré köçürmék, uzaq illérin şirin anlarını döné-döné xatırlamaq, én qaçınılmaz héqiqét olan ölümdén nikbin éhval-ruhiyyédé yazmaq bacarığı dérgahçıların séciyyevi xüsusiyyétléridir.

аа Ziya Gökalpın réhbérliyi ilé féaliyyét göstérén édébi qrup УBeş hecécilérФ adlanırdı. Buraya Yusuf Ziya Ortaç, Faruk Nafız Çamlıbel, Halit Fahri Ozansoy, Orhan Seyfi Orhon vé Enis Behiç Koryürék daxil idilér. Beş hecécilér M.Yurdakulla başlayan sadé şer hérékatına éski osmanlı şerinin zérifliyini dé élavé etmişdilér. Adından da bélli olduğu kimi, hécécilér héca vézniné üstünlük vermiş, şer téqtilérindé sait imalési hesabına yaranan süni bölgüléri türk poeziyası üçün anormal sayırdılar. Ali Canibin şéxsi téşébbüsü vé Ömér Séyféddinin féal iştirakı ilé XX ésrin évvéllérindé yaradılmış УGénç kalemlerФ jurnalında dérc olunan şerlérdé olduğu kimi beş hecécilér dé xalq dilini déyişmedén édébiyyata tétbiq üçün céhd göstérmişlér.

аа Sénét sénét üçündür prinsipiné bütün parametrléri ilé sadiq qalan, türk édébiyyatında simvolizmin atası sayılan Ahmet Haşim incé zövqlü, xüsusi téhsilli oxucular üçün yazırdı.O, Avropa édébiyyatında simvolizmin mahir ustaları Bremond, Vaqner vé Paul Valerinin poetik nümunélérinin cazibésindén qurtula bilmésé dé türk oxucusuna simvolizmin hiss vé duyğulara hakim késilé bilécék örnéklérini töhfé etmişdir. Xalq şeri üslubunda yazan filosof şair Rıza Tevfik Bölükbaşı vé İstiklal marşının müéllifi Mehmet Akif Ersoy cümhuriyyét édébiyyatının néhéng édébi simalarındandır. Bütünvarlığı ilé türklüyé vé islama sadiq qalan Érsoy özünün cahanşümul ésérlérindé milli sarsılmazlığı vé ézmi yüksék bédii boyalarla éks etdiré bilmişdir.Hér misrası bir orduya çevrilén Érsoyun iman vé yurdseverliklé dolu hayqırtıları yatmış vicdanları oyadır, itmiş inamı bérpa edir. Oxucu instinktiv ölim vahimésinin qorxunc psixoloji séddini keçir vé émin olur ki, o hér şeyé qadirdir, yetér ki, neyi isé arzulasın:

ааа Arkadaş! Yurduma alçakları uğratma, sakın.

ааа Sipér et gevdéni dursun bu heyasızca akın.

ааа Doğacaktır sana vad etdiyi günlér hakkın!

ааа Kim bilir bélki yarın, bélki yarından da yakınЕаааа

XX ésrin ikinci rübündén başlayaraq türk şerindé müxtélif céréyanlar nézéré çarpır. Bir qédér évvéldé qeyd etdiyimiz kimi, cümhuriyyét édébiyyatının yaranmasındaа cümhuriyyétin elanından xeyli évvél édébi féaliyyété başlamış édiblérin dé éhémiyyétli dérécédé xidmétléri olmuşdur. Bir céhéti dé unutmaq olmaz ki, édébi şéxsiyyét kimi formalaşmış yazarların cümhuriyyét standartlarında ésér yarada bilmési édébi féaliyyétini cümhuriyyétdén sonra başlamış génc édibléré nisbétén çétin idi. Lakin Ali Ékrém Bolayır, Hüseyn Sirét Özsever, Süleyman Nazif, Fazil Ahmét Aykaç, Mehmet Béhcét Yazar, Mehmet Émin Yurdakul, Ziya Gökalp, Ahmét Haşim, Yahya Kémal, Yusuf Ziya Ortaç, Halid Fahri Ozansoy, Enis Behiç Koryürék, Orhan Seyfi Orhon, Faruk Nafiz Çamlıbel vé başqaları böyük ézmkarlıq sayésindé cümhuriyyét şerinin ahéngini duydular, müasir teléblér séviyyésindé, ideoloji istiqamété uyğun ésérlér yaratdılar.

аа Müqayisé üçün xatırladaq ki, analoji prosesléri Azérbaycan sovet édébiyyatında da müşahidé etmék olar. !920-ci ildén sonra édébi féaliyyété başlayanlarla sovet rejiminé qédér özünü édébi alémdé édib kimi tésdiqlémiş şéxslér arasında méfkuré ziddiyyéti vardı.Bolşevik ideologiyasını qébul edé bilméyénlér az sonra NKVD zindanlarında, QULAQ düşérgélérindé, sürgün yollarında, yatab eşelonlarında sinfi düşmén ittihamı ilé fiziki céhétdén méhv edilmişlér. Onların arasında sovet rejimindé édébi féaliyyété başlamışlar da az deyildi. Mésélén, tanrısı gözéllik vé sevgi olan Hüseyn Cavidlé yanaşı göyé çıxmayıb zémin şairi olduğunu elan edén Mikayıl Müşfiq dé repressiya qurbanlarından oldu. Heyrétamiz faktdır ki, Azérbaycan Proletar Yazıçılar Birliyinin Cavid éféndi üçün sonuncu olan iclasında Hüseyn Cavid tribunadan onu kiçik burjua şairi olmaqda ittiham edénléré etiraz édérék nümayişkarané surétdé özünün böyük burjua şairi olduğunu söylémişdi. Sovet rejimi qurulanda élli yaşı tamam olmuş Mémméd Séid Ordubadi çox asanlıqla sovet ideoloqlarından biriné çevrilmiş, Azérbaycan édébiyyatı tarixindé ilk défé Leninin ölümü haqqında mérsiyé yazmış, УGizli BakıФ tarixi romanında beynelmilél şéhér kimi téqdim olunan Bakıda qeyri-leqal şéraitdé çıxarılan bolşevik qézeti УİskraФnın yayılmasında guya böyük éméyi olmuş pavluşalar, ayrapetlér, nadyalardan vé onların sédaqétlé yardımçıları mamedlérdén béhs etmişdir. Almas İldırımı éksinqilabçılıqda suçlayıb formaca milli, mézmunca sosialist édébiyyatının yaradılmasında sabotajçı kimi qélémé verén, onu bayquş adlandıran ordenli proletar şairi Qızıl Moskvaya az qala hér gün térif dolu şerlér yazırdı. УGöy gölФ şeriné göré müéllifini türk casusu sayan, onu Lökbatanın neft gölméçélérini térifléyén şerlér yazmamaqda ittiham edén, néfési benzin vé kükürd qoxulu proletar méddahına Éhméd Cavad éhémiyyét vermédén türklük simvolu kimi qébul etdiyi Göy gölü méhbésdé dé öymüşdür:

аааааа аааааааааааKimsén, nésén sén? Niskilimsén sén.

ааааааааааааааааа Qoy açıq deyim: Sévgilim sénsén!

ааааааааааааааааа Neylérém éli, neylérém dili,

ааааааааааааааааа Séndén yazmasam, séni anmasm?

ааааааааааааааааа Öz gülüm ménim, göy ğülüm ménim,

ааааааааааа ааааааGöy gölüm ménim!аа

Süleyman Sani Axundov ixtiyar yaşında sovet quruluşunu térifléyén ésérlér yaradıb УLaçın yuvasıФ dramına göré birinci yer qazandığı halda, Seyid Hüseyn şéraité uyğunlaşa bilmédiyi, sovet Azérbaycanında baş verén sosialist déyişikliyini görmédiyi üçün xalq düşméni damğası ilé gülléléndi.

ааа Ali Ékrémin УSérvéti-fünunФ édbi qrupunun aparıcı simalarından olması mélum faktdır. O da héqiqétdir ki, A.Ékrém УVicdan alevlériФ adlı éséri ilé XX ésrin 20-ci illérindé Türkiyédé böyük ictimai rey yaratmışdı. Oxucuların milli vé dini duyğularını ehtizaza gétirén A.Ékrém cümhuriyyét édébiyyatının ilk illérinin uğurlu nümunésini yaratmışdır. O,а yetişmékdé olan génc néslin dé bédii zövqünü oxşamağı unutmamış, onlara УAna vatanФ vé УŞiir démétiФ ésérlérini ithaf etmişdir. Éslindé déyişén Ali Ékrémin şer yazmaq üslubu deyil, mövzusu idi. Bu sözléri sabiq sérvétifünunçu Hüseyn Cahidin 1928-ci ildé néşr olunmuş УBağ bozumuФ, Süleyman Nazifin 1924-cü ildé çıxan УMalta gecelériФ kitabları haqqında da demék olar. Édalét naminé qeyd olunmalıdır ki, bézi sabiq fécriatiçilér dé bédii üslublarını déyişdiré bilmémişdilér. Mésélén, Mehmet Behcét Yazarın УBuhurdanФ(1925 ), Fazil Ahmét Aykacın УKirpiФ (1924 ) kitabları évvélki ésérlérindén o qédér dé seçilmirdi. Z.Gökalpın УAltın ışıkФ (1923 ) vé M.É.Yurdakulun УMustafa KémalФ (1928 ) ésérléri öz milli ruhunu saxlamaqda idi.

аа Édébi ictimaiyétin 1912-ci ildén tanıdığı Yahya Kémal én deyerli bédii irsini cümhuriyyét zamanında yaratmışdır. Sağlığında şerlérini xésisliklé dérc etdirmasiné baxmayaraq édébi génclik onu şair kimi qébul etmişdi. Şerlériné diqqét etsék, Yahya Kémalın müxtélif üslublu şair olduğunu görérik. УÉski şiirin rüzgariyléФ kitabına daxil olan şerlér divan édébiyyatının mizanlarına xas şékildé yazılmışdır. УSüleymaniyédé bayram sabahıФ şerindé Y.Kémal öz oxucularını xeyalén tarixi keçmişléré aparır, adı qéhrémanlıq salnamésiné qızılı hérflérlé hékk olunmuş Osman Qazini, memar Sinanı, Mehmet Fatehi, Süleyman Kanunini, Hayréddin Barbarosu xatırladır, yeni nésli babaların énénlérini davam etdirméyé sésléyir:

ааааа Gökte top sesleri bir bir nerelerden geliyor?

ааааа Mutlaka her biri başka zaferden geliyor.

ааааа Kosvadan, Niğboludan, Varnadan, İstanbuldan,

аааа Anıyor hér biri vakayı heybétlé bu an;

Y.Kamalın çox ézémétli séslénén bu şerindé méqsédyönlü şékildé misraların daxilindéа vibrasiyalı -r- Samitinin işledilmési şéré élavé ténténé verir. Misraların daxili téqtisi, ritmi vé vézni ümumi ahéngi daha da gücléndirir:

аааа Belgraddan mı, Budin, Eğri ve Uyvardan mı?

аааа Son hudutlarda yücelmiş sıra dağlardan mı?

аааа Deniz ufkunda bu top sesléri nerden geliyor?

аааа Barbaros, belki donanmayla seferden geliyor!..

аааа Adalardan mı, Tunusdan mı, Cezayirden mi?

аааа Hür ufuklarda donanmış ikiyüz pare gemi

аааа Yeni doğmuş aya baktıkları yerdén geliyorЕ

аа УSüleymaniyédé bayram sabahıФ şeri, diqqét edilérsé, çox ézémétli, siqlétli, léngérli bir térzdé yazılmışdır. Ténténéli rémél béhrini bacarıqlaа tétbiq edén Y.Kamal idealizé etdiyi Osmanlı dövlétinin fütuhat dönémini sanki yenidén yaşayırа vé tésévvüründé Süleymaniyyé camisindé bayramа ténténési növbéti zéfér yürüşündén dönüşdén xébér verén artilleriya atéşlérinin sésini xatırladır. Üç qiténin sultanı Sultan Süleyman Qanuni ağ atın belindé, türk hérbi qüdrétinin strateqléri vé taktikléri sağ-solunda, bir qédér arxada tanınmış komandanlar, tuğlu generallar, miralaylar, vézirlér, xalqa hérbi qénimétlérdén altun vé gümüş pullar sépéléyén maliyé mémurları, padişahım çox yaşaФ Цdeyé qışqıran génclér, oğullarını, qardaşlarını, sevgililérini iftixar hissi ilé gözléyén analar, atalar,qızlar, gélinlér, qaziléré gül-çiçék atan insan seli sanki ésrlérin arasından yenidén canlanır, o él çatmaz, ün yetméz günléréi bir anlığa bir daha göz önüné gétirir. Yéhya Kamal Süleymaniyyédé bayram sabahı bir- birini tébrik edén, bayramlaşan insanların arasında tarix yazmış Mehmetcikléri axtarır vé tapır. Onlar da buradadırlar, bayram namazına gelmişlér, amma üzlérindé bayram sevinci yoxdur. Şair, hémin qéhrémanlardan heç olmazsa biriné yaxınlaşmaq, onlardakı qéribé méhzunluğun sébébini soruşmaq istéyir. Féqét kimsé onun férqindé deyil, hamısı ondan vé oraya bayramlaşmağa gélmişlérdén yan keçir, gedir, cami héyétini térk edir.

аааа Süleymaniyyé yené adi, sıradan gélén adamların ixtiyarına qalır. İndi orada gündélik namaz qılmağı qéhrémanlıq sayan, fikri-zikri axşama qédér daha çox satmağa vé aldatmağa, dünénkindén daha artıq qazanmağa céhd edén vé ya gündélik keçénécéyini témin etméyé çalışan adamlar var.а Yéhya Kamal birdén tarixi şéxslérin méyusluğunun sébébin dérk edir: onların hér qarışı uğrunda qan tökdükléri, qılınc çaldıqları torpaqları névé-néticéléri olan bugünkü insanlar éllérindé saxlaya bilmédilér, babalara layiq övlad ola bilmédilér, gazi övladları adını doğrultmadılar, élébaxım varlıqlar kimi başqalarının mérhémétiné sığındılar, yadlardan pay umdular, sélibçilérdén mérhémét dilédilér, heysiyyéti korşalmış varlıqlara çevrildilér. Şair bu cılızlığı duyan écdadların ruhundan utanır, héya edir, üzülür.

аа Yox, Y.Kamal УSüleymaniyédé bayram sabahıФ şerindé kimi isé ténqid vé ya téşviq etmir. Heç mübarizéyé dé séslémir. O, sadécé, ruhların méyusluğundanа susur, bu xécalét susqunluğu éslindé müasir nésilléré hérbi çağırışdır: ésrlérin késavét vé étalétindén qalxmaq, qeyrété gélmék zamanı gélmédimi? Sürünmékdénsé ölmék vé ya qaliblér kimi getmék daha şéréfli deyilmi? Y.Kamal susur vé bu susqunluqla yazmaq istédiyini deyir.

аа Onun УKoca Mustafa paşaФ şeri dé bu ruhda yazılmışdır. Y. Kamal haqqında A. Xéndanın tédqiqat ésérindé étraflı béhs olunduğundan onun haqqında geniş yazmağa lüzum görmürük.

аа Sabiq fécriatiçi olan Ahmet Haşimin sayca ikinci kitabı olan УPiyaléФ 1926-cı ildé néşr olunmuşdur. Haşim adı qeyd olunan kitabın ön sözündé iddia edir ki, şer üçün ménanın éhémiyyéti olduqca azdır. Şer né qédér ésrarlı vé hissiyyatlı olsa, fikirlér dolayısı ilé ifadé olunsa, bir o qédér yaxşıdır. Şair şeri elé térzdé yazmalıdır ki, onu nésré çevirmék qeyri-mümkün olsun. A.Haşim poetik düşüncélérini hélé cümhuriyyétdén iki il évvél, 1921-ci ildé УDérgahФ édébi almanaxında dérc etdirdiyi УŞiirdé mana vé vüzuhФ adlı méqalésindé açıqlamışdır. A.Haşimin şerlérindé élém, dérd, kédér, hicran, qaranlıq, göz yaşları, ümidsizlik hakimdir. Pessimizmin dominant olduğu şerlérin yazılma sébéblérindén, bizcé, én önémlisi A.Haşimin şéxsi héyatında baş vermiş acılar vé faciélérdir. Onun şerlérindé irreal alémin sakini tésévvürü var, étrafda baş verénléré éhémiyyét verméyén vé ya onları görméméyé çalışan A.Haşim hadisélérin fövqündé dayana bilmişdir:

Ağır ağır çıkacaksın bu merdivenlerden,

Eteklerinde güneş rengi bir yığın yaprakЕ

Ve bir zaman bakacaksın semaya ağlayarak.

Sular sarardıЕYüzün perde perde solmakta,

Kızıl havaları seyret ki, akşam olmaktaЕ

Eğilmiş arza kanar, mutasıl kanar güller,

Durur alev gibi dallarda kanlı bülbüller.

Sular mı yandı? Néden tunca benziyor mermer?

Bu bir lisan-ı hafidir ki ruha dolmakta,

Kızıl havaları seyret ki, akşam olmaktaЕ

УMerdivenФ adlanan bu şerdé A. Haşim néyi nézérdé tutur? Merdivené ömür yolunun simvolumuа kimi baxır A.Haşim? Pilléléri ağır-ağır çıxan kimdir? Günéş réngli yarpaqları étéyiné yığan adamı tanıyırıqmı? Yeré éyilmiş güllér né sébébé durmadan qan ağlayır vé sair. Suallar müxtélif olduğu kimi cavablar da férqli ola bilir. Biz burada A.Haşimin öz şair éqidésiné sadiq qaldığını görürük. Onun şerini, héqiqétén dé hér oxucu öz éhval-ruhiyyesiné uyğun olaraq şérh édé bilér. Haşim iddia edirdi ki, şer ilahi ayelér kimi müxtélif şékildé téfsir edilmirsé ésl şer deyil.а A.Haşim parnasçılığın mübélliği vé türk simvolizminin banisi kimi XX ésrin évvéllérindé Azérbaycan édébiyyatında yaxşı tanınmışdır.

Belé düşünürük ki, Azérbaycanın müqtédir şairlérindén olmuş Méhémméd Hadinin yaradıcılığı ilé Ahmet Haşimin yaradıcılığı arasında müéyyén oxşarlıq var. Hadinin dé héyat hekayési acılarla, béxtsizliklé dolu olmuş, kéşmékéşli qısa ömür yolu feleyin amansız müdaxileléri ilé müşayét edilmişdir. Kiçik yaşlarından héyatın girdabına düşén, én yaxınlarını, sevgilisini, iş yerini, mémlékétini, éqidé yoldaşlarını itirén, héyatda ikén haqqında yazılmış nekroloqu öz gözléri ilé oxuyan, öldüsü ilé qaldısı müémmalı qalan, indiyé qédér déqiq ölüm tarixi vé qébri bilinméyén Méhémméd Hadi XX ésrin évvéllérindé sanki évvélcédén hér şeyi bilirmiş kimi yazmışdı:

ааааааааааааааааааааааа Mén bir diri ikén défn etdi méni tésadüf,

аааааааааааааааааааааа Zindé görünén bir sürü mövtalar içindé.

аа Cümhuriyyét dövrününа УBeş hecécilérФ adı ilé tanınan şairléri édébiyyata éruzla gélselér dé édébi şöhrétlérini heca véznindé tapmışlar. Ziya Gökalpın ideya ardıcılı kimi onlar oxucularında milli méfkuréni gücléndirib inkişaf etdirmék isteyirdilér. İçérilérindé yaş baxımından böyük olanı Orxan Seyfi Orxon böyük ézmkarlıqla sadé danışıq dilini şeriyyété gétirir, édébi dilin xélqiléşmésindé şéxsi nümuné göstérirdi. Cümhuriyyétdén öncé yazdığı УFırtına vé karФ, УGönüldén séslérФ adlı kitabları ilé tanınan O.Seyfi 1923-cü ildén sonra atatürkçülük ideyasını tébliğ edén УResimli dünyaФ, УGünéşФ, УPapağanФ, УYeni kalémФ, УÉdébiyyat gazétésiФ, УAydabirФ, УÇinaraltıФ adlı métbu orqanlarının redaktoru olmuşdur. Beş hecécilérdn olan Halit Fahri Ozansoy cümhuriyyét quruculuğu illérindé, 1921-ci ildé УAruza védaФ şerindé tamamilé divan şerinin qayda-qanunlarından vé onun etalon vézni sayılan éruzdan büsbütün ayrıldığını, gélécék bédii irsini yalnız heca véznindé yaradacağını elan etdi. Onun heca véznindé ilk şerlér kitabı kifayét qédér gecЧ1929-cu ildé işıq üzü görmüşdü. УParavanlarФ adlanan hémin kitabın müqéddimésindé Ozansoy etiraf edir ki, hécada yazmaq onun düşündüyü qédér dé sadé deyilmiş. Şair oxucularından rastlaşacaqları qüsurları onun naşılığına bağışlamalarını vé kitaba qarşı münasibétdé mötedil olmalarını xahiş edir.

аа Türkа folklorunda mani janrı kimi tanınan bayatı formalı şerléri ilé Orhan Seyfi xalq arasında yaxşı tanınırdı:

ааааааааааааааа Sen gül dalında gonca,

ааааааааааааааа Ben dağ yolunda yonca.

ааааааааааааааа Sen açılır, gülersin,

ааааааааааааааа Ben sararıb solunca.

Bayatı formasını xatırladan bu şer parçasında Orxan Seyfi tézaddan istifadé etméklé polyar anlayışlı véziyyit yaradır. Müxtélif yaş qrupuna ménsub olan müélliflé şerin adresatı arasında ziddiyyét addımbaşı sezilmékdédir. Yuxusuz gecélérinin qéhrémanına şair qeyri-adi téklif iréli sürür:

ааааааааааааааа Huzuruna varayım

ааааааааааааааа Diz çöküb yalvarayım.

ааааааааааааааа Sensin çalan gönlümü

ааааааааааааааа Aç koynunu arayım.

Eşq aléminin nabéléd yolçusu olduüunu etiraf edén O.Seyfi öz sevdiyiné ona yardımçı olmasını xahiş edir:

аааааааааа Öksüzüm, avut beni,

аааааааааа Koynunda uyut beni.

ааааааааа Aşka yeni başladım,

ааааааааа Yüzünden okut beni.

ааа Halit Fahri Ozansoy qısa müddétdé, 1931-ci ildé néşr etdirdiyi УBalkonda saatlerФ kitabında heca véznini mémimséyé bildiyini tam sübuta yetirdi. Égér hecada yazdığı ilk şerlér daha çox siyasi mézmun késb edirdisé, 30-cu illérdé yazdığı şerlérdé intim vé romantik duyğulara da geniş yer verilmişdir. УSulara dalan gözlérФ kitabına daxil etdiyi şerlérin éksériyyéti méhz bu qébildéndir.

аа H.F.Ozansoy yaradıcılıq üslubuna göré müeyyén ménada Azérbaycan sovet édébiyyatının tanınmış şairlérindén olan Süleyman Rüstémi xatırladır. S.Rüstém yaradıcılığa énévi mövzulu şerlérlé gelmiş, éruzda méhébbét mövzusunda ésérlérlé diqqéti célb etmişdir. İlk şerlérinin mövzusunu müeyyénléşdirmék o qédér dé çétin deyil. Hicrandan, cövrdén, véfasızlıqdan, béxtsizlikdén şikayét, gülü, bülbülü vésf etmék vé s. onun ilk ésérlérinin aparıcı mövzusudur. 1926-cı ildé yaradılan УQızıl qélémlérФ édébi dérneyindé müasir şerin, édébiyyatın ümdé qayésini ménimséyén S.Rüstém bir il sonraЧ1927-ci ildé УElémdén néşéyéФ şerilé sovet édébiyyatına özünün ilk töhfésini verdi. Şair bu dövrdén başlayaraq siyasi lirikanın én yaddaqalan nümunélérini yaratdı. Siyasi şüarlar, deklorativ misralar, pafos, partiyalılıq onun ésérlérinin méğzini téşkil edirdi:

Oxuyun, bir qızıl kitabam mén,

İnqilab oğlu inqilabam mén!

Vé ya:

Béli, biz kommunistlérik, féxr edirik bu adla,

İnsanlar ağ gün görür, qurduğumuz büsatla!

S.Rüstém ömrünün qürubunda yenidén hissiyatın güclü olduğu şerléré qayıtmış, oxucuların yaddaşında bu sépkili şerlérlé qalmışdır:

Yel qanadlı illér ömürdén gedir,

İnsan kamalıyla murada yetir;

Dövlétini itir, malını itir,

Ancaq duz-çöréyi itirmé, oğlum.

аа Enis Behiç Koryürék dé beş hecécilérin tanınmış şairlérindén olmuşdur. O da ilk évvéllér éruzla yazdığı şeérlérlé tanınsa da sonradan Z.Gökalpın tövsiyyési ilé büsbütün heca vézniné keçmiş, cümhuriyyétin dördüncü ildönümüné ithaf etdiyi УMirasФ adlı ilk kitabı ilé oxucularını sevindirmişdir. Cümhuriyyétin ilk illérindé milli duyğuların oyanışına daha çox yer verén Koryürék sonralar mistikaya qapılmış, ruhlar aléminé üz tutmuş, ésérlérindé özü haqqında küskün adam tésévvürü oyatmışdır. Onun ФMilli néşidéФsindé coşqun ruh, milli ménsubluqdan mémnunluq hissi olduqca güclü vé coşqun térzdé ifadé olunmuşdur:

аааааа Biz kimlériz? Biz Altaydan gelén érlériz.

аааааа Çamlıbeldé uğuldarız, coşar, gürlériz.

аааааа Biz öylé bir millétiz ki, ézéldén béri,

аааааа Hak yolunda yalın kılıç hép séférbériz.

аааааа Feléklér péncémizdé hép séférbér olur,

аа ааааTan yerindén yıldırımlar saçar sésimiz.

аааааа Gün batısı üzérindé şöylé duyulur:

аааааа Firtınalar yoldaşıdır nağra salan Türk!

аааааа Hey koca Türk, Tanrısından kuvvét alan Türk!а

Bu şerdéki qürur, eyilmézlik, inam, seléflérlé öyünmé УVaridati-SüleymanФ şerindé yoxdur. Melévi ménsublarından olan, XIV-XV ésrlérdé yaşamış, türk tésévvüf édébiyyatında УVésilétün-nébiФ éséri ilé tanınan Süleyman Çelébiyé hésr olunmuş УVaridati-SüleymanФ şerindé Koryürék dini inanclarının tébliğiné geniş yer vermişdir. Süleyman Çelébiyé olan heyranlığını gizlédé bilmeyén É.Béhiç onu mürşidlérin mürşidi adlandırır:

ааааа Sénlik dé yoktur, bénlik dé bizdé,

ааааа Zérrati-abız biz ték dénizdé.

аааа Vardır dérunun içré sénin, séndén ayrı sén,

аааа Ol séndén ayru sén kim ola? Bilmédin mi? Bén!

Enis Behiç Süleyman Çelébi ilé özünü okeanda mövcud olan zérrelérdén hesab edir. Sufilér Bütün alémin ték vücuddan yarandığına inanırlar. Onlara göré, déryadan buxarlanan zérréciklér havada soyuduqdan sonraа atmosfer şéklindé yeré qayıdır. Béziléri birbaşa déryanın özüné yağar ( (suyun kiçik dövranı ), béziléri isé séhraya düşdükdén sonra torpağın dérin laylarına hoparaq yerin altı ilé yavaş-yavaş sızaraq bir bulaq şéklindé axıb çaya, oradan da deyaya qovuşana qédér uzun mésafé qét édér. Déryanın özü ilé onu téşkil edén saysız zérréciklérin arasında heç bir férq yoxdur: hér ikisinin fiziki vé kimyevi térkibi eynidir. Sufilér düşünürlér ki, mütléq héqiqété qovuşanlar arasında férq olmaz.

аа E.B.Koryürék bézén A.Hamidin, M.Akifin vé ya Y.Kémalın fikirlérini éks etdirén şerlér dé yazmışdır:

ааааааа Gayétté uzaktan o büyük yangına baktım,

ааааааа Kéndim dé éğér olmasam atéş, yanacaktım.

аааааа Öylé bir nuri-Hudadır ki, karar eyleyéméz,

аааааа Éski fanusu kırıp bir yeni fanusa geçér;аааааааааа

а аCümhuriyyétdén évvélki dövrdé şerlérindé daha çox УSérvéti-fünunФ édébi axımının bédii üslubuna xas cizgiléri técéssüm etdirén, édébi sima kimi lalé dövrünün méşhur şairi A.Nédimin optimizmini sevén, zaman-zaman hémin nikbinliyi vé héyatseverliyi éks etdirén Faruk Nafız Çamlıbel éruzla, sözün ésl ménasında, yüksék keyfiyyétli sénét nümunéléri yaratmışdır. Lakin milliliyé bağlılığı onu püxteléşdiyi vézndén vaz keçmeyé vadar etdi. M.Yurdakul kimi o da heca véznindé yazdığı şerlérindé véténpérverliyin bariz nümunésidir. 1926-cı ildé çap etdirdiyi УÇoban çeşmésiФ kitabında Anadolu bédii qéhréman olaraq götürülür. İki il sonra yazdığı УSuda halkalarФ kitabında da F.Nafız başladığı işi dérinléşdirmişdir. 1933-cü ildé néşr olunmuş УBir ömür böylé géçtiФ,1937- ci ildé işıq üzü görén УAkarsuФ, 1938-ci ildé ictimaiyyétin mühakimésiné téqdim olunan satirik sépkili УTatlı sértФ vé УAkıncı türkülériФ kitablarında F.Nafiz édébi axtarışlarını davam etdirir, heca vézninin imkanlarının hélé tükénmédiyini isbatlayır. F.Nafizin bézi şerléri C.Şéhabéddinin, Y.Kémalın, Hüséyn Sirétin vé ya Ziya Paşanın şerlérinin tésiri ilé yazılmışdır. Mésélén:

ааа Ah edén kimdir, bu saat kuytuda?

ааа Sustu bülbüllér, biyaban uykuda.

ааа Şimdi ay bir sérvi simindir, suda

ааа Ésmé, ey bad, ésmé, canan uykuda-

şeri Ziya Paşanın УEy saba, ésmé, nigarım uykudaФ misrası ilé başlayan şerinin tésiri ilé yazılmışdır. Azérbaycan şairi Ébulqasım Nébati bu şerin tésiri ilé bir şer söylémişdir:

аа Ésmé, séba yeli, sébrimi késmé,

аа O çeşmi nérgizim, yatmış, amandır.

аа Sus, ey badi sérsér, incimé, küsmé,

аа Nigarim qaşların çatmış, amandır.аааа

аа Beş hecécilérin sonuncu- beşinci nümayéndési sayılan Yusuf Ziya Ortaç cümhuriyyét şerinin üslubuna xas olan ilk, ümumi hesabda isé altıncı, kitabını 1928-ci ildé néşr etdirmişdir. УYanardağФ adı ilé édébi ictimaiyyété téqdim olunan şerlér kitabı Y.Ortacın mémlékét haqqında, onun sadé zéhmét adamları barédé poetik fikirlérini éks etdirmişdir. Yusuf Ziya bu énényé on il sonra yazdığı УBir sérvi gölgésiФ kitabında da sadiq qalmışdır.

аа Türk édébiyyatında özünéméxsus yeri vé xidmétléri olmuş Mithat Cémal Kuntay, Ali Mümtaz Arolat, vé Şükufé Nihal bioqrafik baxımdan daha çox II Méşrutiyyét dönéminé aid olsalar da cümhuriyyét édébiyyatınaа deyerli töhfelér vermişlér. Midhat Kuntayın cümhuriyyété dair yazdığı ilk şerlér kitabı ikinci dünya müharibésinin sonunda néşr olunsa da şairin müraciét etdiyi mövzu aktual vé bédii baxımdan éhémiyyétli idi. УTürkün ŞehnamésiФ adlanan bu kitabda ésl qéhréman kimi xalq götürülür, onun iradésinin én ali qanun olduğu vurğulanır. Özünün şéxsi dérd vé problemlérini unudub xalqın güzéranını düşünén Kuntay bütün ésérlérini éruzda yazsa da yaradıcılığı boyu xalq ruhunu yaşatmağa, onun méişétini diqqét mérkézindé saxlamağa séy göstérdi. УHazan rüzgarlarıФ (1928 ), УGayyaФ (1930 ), УSuФ ( 1933 ), УŞilé yollarıФ (1935 ), УSabah kuşlarıФ (1935 ) şer kitablarının müéllifi kimi tanınan Şükufé Nihal sentimentalizmlé realizmin çulğalaşdığı bir térzdé qismén éruzla, ékséri isé heca ilé olan ésérlér yaratmağa nail olmuşdu. УSérvéti-fünunФ édébiyyatına xas olan ritorika Ş. Nihal şerlérinin séciyyevi céhétlérindéndir.

аа Cümhuriyyétin ilk illérindé Ali Mümtaz Arolatın УBir gémi yelkén açtıФ şerlér kitabı işıq üzü gördüyü vaxtdan (1926 ) bestselléré çevrildi. Bu kitabda én déruni sevgi hissléri, xarici alémin insan béynindé vé xeyalında inikası yaddaqalan bédii lövhélérlé verilmişdir. Arolat heca vé sérbést véznlérdé yazdığı şerlérdé oxucularını inandırmağa çalışır ki, étrafda bütün suallara cavab tapmaq olar:

ааааааааааа Bir gémi yelkén açtı hayal iklimlériné,

ааааааааааа Civarından çığlıkla yorgun martılar kaçtı.

ааааааааааа Rüzgar sürüklénirkén dérinlérdén dériné,

ааааааааааа Hayal iklimlériné bir gémi yelkén açtı.

Tééssüf hissi ilé qeyd etméliyik ki, öz édébi nésli arasında o qédér dé méşhurlaşa bilmeyén Ali Mümtaz éslindé én orijinal poétik ifadé térzi ilé yaddaqalan téşbéhlér, istiarelér vé digér mürékkéb mécaz növléri yaratmışdır:

ааааааааа Buruşturuyordu yüzünü méhtap

ааааааааа Oynatırkén suda can sıkıntısından.

Vé ya:

аааааааа Méhtap onbeşindedir,

аааааааа Havuzdaki fıskiyé,

аааааааа Bélki tutarım diyé,

аааааааа Méhtabın peşindedir.аааааа

Cümhuriyyét dövrünün ilk illéri olduqca mürékkéb bir dövré tésadüf etdiyindén hémin vaxtlarda édébi féaliyyété başlayan édiblérin méfkuré istiqamétini müeyyénléşdirmék olduqca çétindir. Génc édiblérin vé ya yazıçı kimi tam formalaşmayanların éksériyyéti édébi axtarışda olduqlarından tez-tez cébhélérini déyişirdilér. Bu dövrdé hélé intim hissléré daha çox meyl edén vé ictimai mövqeyini açıqlamağa telésméyén édiblér dé az deyildi. Génclik illérinin şéxsi iztirablarını, cavanlıq duyğularını séxavétlé öz oxucuları ilé bölüşén Ahmét Hamdi Tanpınar, Nécip Fazil Kısakürék, Cahit Sıtkı Tarancı, Ahmét Muhip Dranas, altı şairin vé bir nasirin 1928-ci ildé téşkil etdiyi УYédi méşaléФ édébi qrupunun üzvléri olan Cévdét Kudrét, Ziya Osman Saba, Yaşar Nabi nayır, Vasif Mahir Kocatürk, Sabri Ésat Siyavuşgil, Muammér Lütfi Bahşi cümhuriyyét édébiyyatının érkén dövründé férdiçiliyé çox meylli idilér. Ésérléri УDérgahФ, УHayatФ, УGörüşФ, УVarlıkФ, УOluşФ, УÜlküФ kimi édébi orqanlarda dérc olunan A.Hamdi reallığı xeyal alémindé axtarır, ésl héyatın da méhz düşüncelér içindé ola biléceyiné émin olduğunu béyan edirdi.

аа !925-ci ildé néşr etdirdiyi УÖrümcék ağıФ şerlér kitabı ilé diqqéti çékén N.Fazil héca vézninin gözél nümunélérini yaratmışdır. Onun metafizik düşüncelérinin bédii inikası olan УKaldırımlarФ vé УBén vé ötésiФ adlı kitabları felséfi şerin incéliklérini bütün téférrüatı ilé éks etdirmişdir. N.Fazil bizé télqin etmeyé çalışır ki, hér görünén héqiqét deyil. Biz bizé bélli olanın arxasında gizlénmiş mahiyyéti göré bilmésék dé duymağa çalışmalıyıq. Şair émindir ki, şéhérdé vé kénddéа yaşayan insanların bir-biriné qénim késilmésinin sébébi var olanı duymağa çalışmamaqdan iréli gélir. Bütün dövrün insanlarını mütémadi olaraq maraqlandıran ruh mésélési dé N.Fazili ciddi düşündürmüşdür.

аа Cahit Sıtkı Tarancının da yaradıcılığında dini-felséfi problemlér şair mövqeyindén açıqlanır. УÖmrümdé sükutФ vé УOtuz beş yaşФ adlı şer kitabları Tarancının qeyd olunan mövzuya hésr olunmuş én séciyyevi ésérléridir. Bütün yaradılmışları haqlayacaq olan ölüm acısı onu héyatda ikén qorxudur. Şair özünün öldükdén sonrakı héyatını tésévvürüné gétirir. Nésibi olacaq kimsésizlik, ténhalıq, héyatda qalanlardan xébérsizlik, biganélik vé laqeydlik onu déhşété salır. Keçén hér déqiqénin ömürdén getmésinin labüdlüyü, insanların yaranışdan ölümé méhkumluğu Tarancıda bédbinlik yaradır, étrafda baş verénlérin neyé xidmét etmésinin mahiyyétini dérk etmeyé çalışır:

Zamanla nasıl değişiyor insan,

Hangi resmime baksam ben değilim.

Nerde o günler, o şevk, o heyecan?

Bu güler yüzlü adam ben değilim.

аYalandır kaygısız olduğum, yalan.

Neylersin, ölüm herkesin başında,

Uyudun, uyumadın olacak.

Kim bilir nerde, nasıl, kaç yaşında,

Bir namazlık saltanatın olacak

Taht misali o musalla taşında.

C. Tarancı УOtuz beş yaşФ şerindé sanki hér şeyé şübhé ilé yanaşır: göy üzünün başqa réngdé olmasının férqiné varır, hér doğan günéşin bir problem yaratdığını duyur, fésillérin évézlénmésini nésillérin déyişmési kimi qébul edir, hér yaşlı adamda uşaqlıq illérinin hésrét nisgilini sezir vé sair. C.Tarancıа bunları duya bilméyénléré acıyır.а

Ahmet Muhip Dranas türk oxucularına müxtélif métbu orqanlarda néşr olunmuş şerléri ilé tanış idi. Cahit Sıtkıdan férqli olaraq ésérlérindé nikbinlik vé tébité qarşı böyük heyranlıq var. Dranas sevgi uğrunda çékdiklérini ömrünün én ménalı anları, xoşbéxt déqiqeléri adlandırır. Hicrandan télaşlanmır, véfasızlığı tébii sayır, amma özünün dé xoşbéxtliyé layiq olduğunu nézéré çatdırmağı unutmur. Onun УFahriye ablaФ şerindé bu çizgilér aydın görünür:

Hava keskin bir kömür kokusuyla dolar,

Kapanırdı daha gün batmadan kapılar.

Bu afyon ruhu gibi baygın mahalléden,

Hayalimde tek çizgi bir sen kalmışsın, sen!

Hülyasındaki geniş aydınlığa gülen

Gözlerin, dişlerin ve ak pak gerdanınla

Ne güzel komşumuzdun sen, Fahriye abla.

Yeddi méşaléçilér УMéşaléФ jutnalının redaksiya heyétinin üzvléri kimi Yusuf Ziyanın réhbérliyi ilé féaliyyét göstérirdilér. Türkiyédé keçirilén élifba islahatından sonra УMéşaléФ mécmuési bağlandı. Yéddi méşaléçilér qrupu dağıldıqdan sonra qrupun üzvléri tédricén édébiyyat alémindén uzaqlaşdılar. Onlardan yalnız Ziya Osman Saba sona qédér bédii yaradıcılığa sadiq qaldı. Poetik baxımdan én uğurlu kitabları УSébil vé güvercinlérФ vé УGeçén zamanФ ésérléridir. Z.Osman hér şeydé gözéllik axtarır vé tapır. Uşaq tébiétini yaxşı bilén şair onların pak vé mésumluğundan vécdé gélir, böyükléré uşaq dünyasını, uşaq qélbini qırmamağa sésleyir. Ziya Osman heca vézni ilé yanaşı sérbést vézndé dé uğurlu şerlér yaratmışdır.

аа Cümhuriyyét édébiyyatı poeziyasında sérbést véznlé yazanların sayı artmağa başlamışdı. Sérbést müstézad vé ya verlibr adlanan şer jannrı yeni édébi-ictimai dövrün ahéngini éks etdirén şer kimi qısa zamanda méşhurlaşdı. XX ésrа türk édébiyyatında sérbést şerin élçatmaz ustadı Nazim Hikmét idi. Génc yaşlarından bu çétin, türk oxucusuna yaxşı mélum olmayan janrda şer yazmaq, stéréotip düşüncé térzini déyişmék olduqca çétin olsa da Nazim Hikmét bu işin öhdésindén fövqéladé dérécédé uğurla gelmişdir. V. Mayakovski ilé tanışlıq, futuristlérlé témas qurması N.Hikmétdé köhné şerin kanonlarını aşmaq césaréti yaratdı. Moskvada ikén édébi ictimaiyyétin téqdirlé qarşıladığı ilk şerini yazdı. Nazim Hikmét heca véznindé, bizé yaxşı tanış olan formada da şerlér yazmışdır. Mésélén:

Bir gece bir odada dört arkadaş toplandık,

Bir uzak rüya olan geçmiş günleri andık.

Gözlerimiz yaşlıydı, gönüllerimiz mahzun,

Hepimiz memleketten konuştuk uzun uzun.

Dördümüzden ikisi Aydın uşaklarından,

Efelerin kanıydı damarlarındaki kan.

Bu nümunedén dé göründüyü kimi Nazim Hikmét olduqca rahat şékildé vé böyük ustalıqla énénévi şer véznini tétbiq etmişdir. XX ésrin 20-ci illérinin axırlarından o, birménalı olaraq sérbést şeri seçmişdir.

аУAçların gözbebekleriФ adlanan şerdé qeyri-adi ritm, ahéng vé deyim térzi diqqéti célb edirdi:

ааааа Değil birkaç

аааааааааа Değil beş on

ааааааааааааааа Otuz milyon..

аааа Kimi dériЕdéri.

аааааааа аYalnız

аааааааааааааа Yaşıyor

ааааааааааааааааааа Gözleri.

N.Hikmét 20-ci illérdé bir-birinin ardınca sérbést vézndé uğurlu ésérlér yaradır: УGünéşi içénlérin türküsüФ, УPiyer LotiФ, УBerkleyФ, УSalkım söğütФ, УBahri-HazérФ, У835 SatırФ vé s. 30-cu illérdén etibarén onun şerlérinin ahéngi sırf siyasi istiqamétdé köklénir, mövzusununа éhaté dairési qloballaşır. Bu qébildén olan ésérlériné nümuné olaraq УJokond ilé Si Ya UФ, У1+1=1Ф, УSésini kaybéden şehirФ, УBénérci kéndini niçin öldürdüФ, УGecé gelén télgrafФ, УФTarantu Babuya méktublarФ, УPortrelérФ ésérlérini göstéré bilérik.

аа Nazim Hikmét haqqında hém Türkiyédé, hém dé ondan kénarda çox yazılıb vé deyerli sözlér deyilib. Sadécé olaraq bunu deméklé kifayétlénirik ki, N.Hikmétin Azérbaycan sovet éébiyyatında xüsusi mövqeyi vé xidmétléri olan S.Vurğun, S.Rüstém, R.Rza, É.Kérim kimi şairlérin yetişmésindé güclü tésiri olmuşdur.ааааааа

Türk édébiyyatında УgaripçilérФ adlı maraqlı bir céréyan da diqqéti célb edir. Türk şerinin inkişafında onların da müéyyén xidmФtléri vardır. Garipçiler adlandırılan qrup Orxan Veli Kanık, Oktay Rıfat vé Melih Cevdet Anday téréfindén 1941-ci ildé néşr olunmuş УGaripФа kitabı ilé méşhurlaşmışdır. Garipçilérin düşüncésiné göré, hér hansı bir ölçüyé, meyara riayét etmék sénétkarı méhdudlaşdırır vé mézmun formaya tabe etdirilir. Sénétdé ölçü olmasa sénétkar sérbést qalar vé onun yaradıcılığındaа rasionallıq artar. Garipçilér iddia edirdilér ki, şerdé hissiyata yox, ağıla öném verilmélidir. Xalqın dilindé olan, işlétdiyi hér söz şeré gétirilé bilér. Garipçilérdén hesab olunan Orxan Velinin bir şerindénа nümunéyé diqqét édék:

Hiçbir şeyden çekmédi dünyada

Nasırdan çektiği kadar:

Hatta çirkin yaratıldığından bile

O kadar müteessir değildi;

Kundurası vurmadığı zamanlarda.

Anmazdı ama Allahın adını,

Günahkar da sayılmazdı.

Yazık oldu Süleyman Efendiye.

Orxan Velidén örnék verdiyimiz bu parçada şer ölçüsü, vézn, qafiyé, ritm vé sair mizanlar nézéré çarpmır, hér cür bédii hissiyyatdan uzaq söz düzümüdür; hétta misralarda söz düzümü, cümlé üzvlérinişn aktual üzvlénmési dé adét etdiyimiz qaydada deyildir. Şerin mövzusu da adi bir insanın héyatından alınmışdır. Şerd qulaq cingildédéb kitab sözlФri dé, demék olar ki, yoxdur. Bir sözlé, hissiyatın olmadığı bu şer parçasında rasionallıq hökm sürür. Başlanğıcda istehza ilé qarşılanan УgaripçilerФ tédricén digér janrlarda yazanlar téréfindn téqdir edildi, hétta garipçilér sayağı yazanların sayı artmağa başladı. Türk édébiyyatında Уşersiz şerФ yazma meyli gücléndikcé garipçilerin édébi nüfuzu yükséldi vé bu proses XX ésrin 50-ci illériné qédér sürdü.

XX ésrin 50-ci illérindé Türkiyédé siyasi şéraitin déyişmési türk şeriné öz tésirini göstérdi. Bir qrup şair УgaripçilerФ adlandırılan édébi birliyé qarşı hérékété başlayır. Onların téklif etdikléri şer irreallıq, feal héyat mövqeyindén uzaqlığı tébliğ, Avropada sürrealit, bizim tébircé, gerçéküstü céréyanın sénét prinsiplérini éks etdirirdi. Abstraktsionist anlayışları, xéyali varlıqları vé idealları inikas etdirmék artıq édébi moda halını almağa başlamışdı. Dünya édébiyyatı miqyasında vüsétini artıran vé getdikcé özüné daha çox téréfdar toplayan gerçéküstü şairlérin sénétdé nüfuzu da güclénirdi. Onların ifasında sözlér başqa anlam alır, adi hadiséléré metafizik déyerlér verilirdi. Mésélén, Oktay Rıfatın УPerçemli sokakФ şerindén bir parçaya diqqét édék:

Bulutların çıkınında

Mis kokulu güvercinleri gökyüzünün

Çıldırtılar insan gözü kedileri.

Ay doğar kuyulara yalın ayak

Telgraf tellerinde.ааа

İşte kara dutları güneşin

Papatyaların renkli camları

Başakları evlerin.

Kan rengi kız çocukları yelesiz

Lokma lokma ağaçların altında

Tiren yolunda eğri büğrü

Damları doğrayan makas.

Oktay Rıfatın ménasız söz yığınına bénzéyén vé Уşersiz şerФ adlandırılanа éséri haqqında özü УPerçemli sokakФ adlı kitabının giriş hissésindé belé yazmışdır:

УDil bir anlaşma aracıdır. Karşımızdakine vapurun yüzdüğünü anlatmak mı istiyoruz, vapurla yüzmek eyleminin dildeki işaretlerini, vapurla yüzmek kelimelerini yan yana getiririz. Bir dilin kelimeleri birer işaret olarak gerçeği gözümüzün önüne getirmekle ödevlidir. Ama bizler konuşurken gerçeği kurcaladığımızı, gözden geçirdiğimizi pek anlayamayız. Bir dili kullanmak kelimelerin bizde uyandırdığı görüntülerin ( imge, hayal ) yardımıyle bir şey anlatmak demektirФ (s.4 ). Oktay Rıfat, Turqut Uyar, édip Cansever, Cemal Süreyya Seber, Ahmet Oktay, kemal Özer, Ece Ayhan, Ataol Behramoğlu, Refik Durbaş, Ülkü Tamer, Hilmi yavuz, Tevfik Akdağ vé başqa türk sürrealist şairler sözler arasında olan ména élaqésini pozaraq özlérindén yeni sintaktik bağlılıq formaları yaratmaqla poeziyada yenilik etméyé çalışırdılar. Néticédé, -bulutların çıkınında, gözleri taranmış, telgraf tellerinde gemi leşleri, geri rahvanımda ön akşam tülü, nisan yağmuru yeşersin- tipli ifadelér yarandı. Her cür bédiilikdén, béşéri déyerlérdén uzaq olan sürrealist şerlér türk édébiyyatına qiymétli vé yeni heç né vermémişdir. Gerçéküstü türk şairléri, sadécéi türk dilinin éhaté dairésini genişletmék yolunda uğursuz céhdlér édiblér. Bu baxımdan onları qétiyyén УservetifünunФçularla eyniléşdirmék olmaz. аааааа ааааааааааааааааааа

 

ааааааааааааа 6.а Yeni dövr édébiyyatında fikir axınlarıаа

аYeni dövr édébiyyatında müxtélif méfkuré istiqamétléri nézéré çarpır. Bunların içérisindé demokratikléşmé, rasionalizm, pozitivizm, materializm, realizm kimi aparıcı céréyanları qeyd édé bilérik. XIX ésrin ikinci yarısından Osmanlı dövlétinin daxilindé başlayan demokratikléşmé hérékatı XX ésrdé xüsusilé güclénmişdi. Méhz bu sébébdén ölkédé II Méşrutiyét elan edilir, bir sıra élavé burjua islahatları gerçékléşdirilir, insanlar arasında sosial férqlérin tédricén aradan qaldırılması yolunda ilkin féaliyyét proqramı açıqlanır, söz vé vicdan azaldığı artırılır, qanunverici orqan kimi müstéqil féaliyyét göstérécék Milli méclisin statusu konkretléşdirilib sultan férmanı ilé tésbit edilirdi. Ölké daxilindé vé müéyyén sébéblérdén mühacirét etmiş türk édiblériné öz ésérlérindé tébliğ etdikléri fikirléri senzura qayçısı vé méhdudiyyéti olmadan béyan etméyé real şérait yaradılırdı. Qérbi Avropanın mütéréqqi mütéfékkirlérini édébi-bédii baxışları türk yazıçıları téréfindén ana diliné çévrilérék néşr olunur, türk gerçékliyi daxilindé hémin fikirlérin geniş oxucu kütlésincé ménimsénilmésiné séy göstérilirdi. Vesternizasiya vé ya qérbléşmék ideyası XX ésrin birinci rübündé én çox müraciét olunan, qızğın mübahisé yaradan polemik fikir axını kimi gündémdé durmaqda idi. İslamçı vé Osmançı adlandıra bilécéyimiz fikrin ardıcılları qérbléşméyin qatı éleyhdarı kimi çıxış edirdilér. Onların sırasında Mehméd Akif Ersoy kimi dahi şair dé dayanırdı. Qérbléşménin o zamankı mövcud xanédanlıq vé sélténét üçün böyük téhlüké törétdiyini hesab edén islamçılar vé osmançılar cémiyyétdé xaos olacağını düşünürdülér. Onların zénniné göré, batıçılar Osmanlı dövlétiné xeyir verécék héç bir faydalı fikir söylémézlér. Osmançılar qérbi térifleyénléré irad tuturdular ki, osmanlı dövlétinin méğlub hala gelmésinin ésas sébébi dövlétin şeriétdén uzaq düşmésidir. Osmançıların bir qrupu qérbin ancaq téxnoloji nailiyyétlérindén faydalanmağı tövsiyyé edirdi. Bu méqsédlé onlar Fransız dili vasitésilé Avropa elmi-ictimai fikir qaynaqlarını türkceyé çévirmeyé céhd edirdilér. Mésélén, Münif Paşa Voltér, Fénolon Fonténéllidén aldığı iqtibasları УMuhaverati HikémiyyéФ adı ilé néşr etdirdikdén sonra bu saheyé maraq artdı. Ahméd Véfik Paşa Volterdén УHikayeyi-feylosofiyé mikromégaФ, Ali béy Voltérdén УAlziréФ, K.Şükrü Fénélondan УMéşahiri hikémeyi felasifinin mücmelén tércüméi hallériФ, Ahméd Midhat УŞopénhauérin hikméti cédidésiФ, Faik Réşad Fénélonun УHikayeyi-AristonoüsФ ésérlérini tércümé étmişlérdi. Öz-özlüyündé tércümelér tütk édébiyyatına pozitiv tésirlérgöstérirdi. Türk édébiyyatında yeni janrların yaranmasına, yeni mövzuların gelmésiné, yeni ifadé térzlérinin formalaşmasına, yeni dünyagörüşün téşékkülüné sébéb olan bédii tércümelér hém dé türk édébi dilinin funksionallığının artmasına, lüğét térkibinin zénginléşmésiné, elmi-ictimai terminologiyanın istiqrarına şerait yaradırdı.

аа Türk édébiyyatında demokratikléşmé meylléri güclénirdi. Dövlétin müxtélif irqdén vé dildén olan tébééléri üçün normal yaşam şeraitinin yaradılması, ana dillérindé téhsil alma hüquqlarının tanınması, insan şéxsiyyétini alçaldan isténilén inzibati, idari vé hüquqi qaydaların aradan qaldırılması, senzura qadağalarının léğvi, sékiz saatlıq iş rejiminin tétbiqi, sosial sığorta haqlarının tétbiqi, insan haqlarının gözlénilmési, qadınlara ictimai-siyasi azadlıq verilmési kimi mühüm teléblérlé çıxış edén türk édibléri öz hémréylik séslérini qaldırır, mézlumların, ézilénlérin müdafiéçiléri kimi çıxış edirdilér.

аа Türk édibléri xalq ménafeyinin qüvvétli téréfdarları kimi şéxsi téhlükésizliklérini zérbé altında qoyaraq gündélik métbuatda çox vaxt açıq, bézén dé gizli imzalarla çıxış edirdilér. Mésélén, Xalidé Édib Adıvar 1919-cu ilin iyun ayının 6-da İstanbulda Sultan Ahméd camisinin qarşısında téşkil olunmuş mitinqdé İstanbulu işğal étmiş ingilislér éleyhiné çox césarétli vé tésirli mitinq söylémiş, xalqı işğalçılara qarşı qaldırmışdı. Bu hérékétiné göré ingilislér onun haqqındaа ölüm cézası qérarı çıxartsalar da Xalidé Édib gizlincéа Anadoluya getméklé édamdan qurtula bilmişdir. Césur yazıçı méşhur Sakarya vé Dumlupınar döyüşlérindé iştirakçı olmuşdur. Yeni türk édébiyyatında qadın xaraktérlérinin mahir ifadéçisi kimi tanınan X.Édib milli ideologiyanın xalq téréfindén ménimsénilé bilmési işindé dé öncüllérdén idi. Zérérli dini ehkamların éleyhiné yönélmiş mübarizédé öz sénétkar sözü ilé xurafat vé mövhumat déllalarına tutarlı idéoloji zérbelér éndirén Réşad Nuri mütéréqqi sénétkar mövqeyindén çékilmémişdir. Türkiyé Respublikasının qurucusu Qazi Mustafa Kamal Atatürkün şéxsi xahişi ilé dindén istismar aléti kimi istifadé edén ruhani cildiné girmiş fırıldaqçıları méharétli nasir qélémi ilé ifşa edén R.Nuri yeni dünyabaxışlı savadlı insanların yétişmésiné çalışmışdır. Ménévi kölélikdén uzaq olan insanlar onun idéalıdır. УYaşıl gecéФ romanında dini tééssübkeşliyi, fanatizmi, céhaléti, asketizmi qaranlıq adlandıran R.Nuri inanır ki, zülméti évézléyécék aydın séhér gélécék. Édib hémin aydın séhérin tez olması üçün Atatürkçü géncliyin kiçik qruplar halında Anadolu kéndlériné getmésini, orada maarif ziyası yandırmağı téklif edir. Onun fikrincé, hér kénddé yandırılacaq elm, maarif işığı néticédé yaşıl qaranlığın aradan qalxmasına sébéb olacaqdır. Qeyd edék ki, R.Nuri vé onun téréfdarlarının türk édébiyyatında XX ésrin birinci rübündé qélémé aldıqları mövzınu Azérbaycan édibléri hélé XIX ésrin 90-cı illérindé yazmışdılar. Mésélén, Nériman Nérimanovun УNadanlıq ésérinin qéhrémanı arzulayırdı ki, kaş onun da hémkéndlisi Amérikada olduğu kimi bir élindé qézet, birindé xış tutsun. Öléndé dé méni nadanlıq öldürdü deyir. N.B.Vézirovun УMüsibéti FéxréddinФ, É.B.Haqverdiyevin УBéxtsiz cavanФ ésérinin qéhrémanları nadanlığa qarşı apardıqları mübarizédé cismén méhv olsalar da ruhén qélébé qazanırlar.ааааа

аа ааXIX ésrin sonlarından vé xüsusén XX ésrin başlanğıcından türk édébiyyatında ulusçuluk vé ya milliyyétçilik axını güclénmeyé başlamışdı. Türk dili vé tarixi sahésindé milli hislérin dérinléşmésiné, néticédé milli idéologiyaya çévrilmésiné böyük éhémiyyét verén Ali Suavi, Ahmét Véfik Paşa, İbrahim Şinaasi, Şémséddin Sami, Süleyman Paşa vé Nécip Asım kimi édiblér milliyyétçilik şüurlarının méfkurévi silaha döndérmilmésindé xidmét göstérmişlér. УTürk dérnéğiФ, Türk yurdu cémiyétiФ, УTürk ocağıФ, УMilli télim vé térbiyé cémiyyétiФ kimi édébi dérnéklérin vé cémiyyétlérin yaranması éhali arasında ulusçuluk hérékatını dérinléşdirmişdi.ааа аа

аа Dévizléri türk millétinin siyasi birliyiné vé medéni kamilliyiné nail olmaq kimi çétin missiya olan türk ocaqları xüsusi féallıq göstérirdilér. Türk ocaqlarının qısa müddét érzindé otuza yaxın yerli şöbeléri yaradılmışdı. Bu şöbelérdé téqribén iki min béş yüzé qédér ziyalı üzv yazılmışdı. O zaman üçün bu réqém o qédér dé az deyildi. Ulusçulardan olan M.É.Yurdakul, Ziya Gökalp, H.É.Adıvar, M.F.Köprülü, A.Ağaoğlu téz-téz dövrü métbuatda bédii-publisistik yazılarla çıxış edir, géncliyi mükémmél bilikléré yiyelénmeyé çağırır, babaların qılıncla féth etdiyi dünyanı elmlé, savadlı işğal étmeyé hévésléndirirdilér. Bu xüsusda onlar müxtélif dövrlérdé yaşamış türk alimlérindénЧİbn Sinadan, Férabidén, Firuzabadidén, Xarézmidén, Tusidén vé digér méşhurlardan örnék götürmeyin zamanının çoxdan çatdığını béyan edirdilér. Türk ocaqlarında oxuculara bédii téfékkürün méhsulu ilé réal tarixi hadisélérin sintézindén ibarét ésérlér téqdim olunur, onlarda hér véchlé milli hislérin gücléndirilmésiné çalışılırdı. Müasir dövrdé millétçilik damğası ilé ittiham olunan türk ocaqlarının yaranması éslindé tarixi şeraitdén vé zérurétdén doğmuşdur.

ааа Ésrlér boyu yanında yer verib saxladığı, én mühüm dövlét işlériné iréli çékdiyi, téhlükésizliyini témin etdiyi, asayişinin kéşiyindé dayandığı, qıyıb ésgéri xidmété çağırmadığı, méclis-mérékelérdé yuxarı başa dévét etdiyi,dini éqidésiné toxunmadığı, adét-énénésiné sayqı béslédiyi étnik qruplar maraqlı dairelérin vé dövlétlérin élindé alété çévrilib torpaqlarında bölücülük işléri ilé uğraşanda, kémfürsét olub girévé gézéndé, dinc éhaliyé térror aktları töredéndé, dövlétini çökéltmeyé téşébbüs göstéréndé, özlérini dünyanın én ağıllı vé göydéndüşmé xalqıа élan edéndé, Türklüyeyé qarşı övladlarında kin-küdurét hissi térbiyé edéndé, türklüyü aşağılayanda, ona téhqiramiz adlar veréndé, qanına susayanda türk ziyalısı prévéntiv cavab tédbirléri görmeyé mécbur idi. Türk ziyalısı göréndé ki, dünya onun millétiné qarşı növbéti sélib yürüşündedir, instinktiv olaraq mövcud véziyyétdé yalnız özüné güvénmék planının düşünméliydi. Türk ziyalısı millétinin özündén savayı dostu olmadığını duyuncaа bu acı héqiqéti millétiné bildirméli, onu sérvaxt étméli idi.

аа Türk ziyalısının millétçiliyi millétin milli soyqırımdan xilasına, yer üzündén bir millét kimi sinmésinin qarşısını almağa yönélik bir hérékat kimi nézérdén keçirilmémélidir. Türk ziyalısı onun millétini téhqir edénléré, onu işlék heyvan timsalında görmék isteyénléré yaxın keçmişi xatırlatmalı, kimin kim olduğunu dilé gétirméli idi. Türk millétçiliyi dünya ağalığı kimi sérsém ideyalar iréli sürén panxristianlıqdan vé paniudaizmdén çox-çox férqli méfhumdur. Bu fikir axını sırf müdafié xaraktérli idi. Mütéréqqi türk ziyalılarının réhbérlik etdikléri türk ocaqları tédricén xalq universitétléri séviyyésiné yétişmişdi.Ulusçuluk édébi céréyanını lidérlérindén olan Ziya Gökalp, Éhméd Ağaoğlu vé Yusuf Akçura xalq içérisindé daha populyar idilér. Sélanikdé Mérkézi İdré Kurulunun üzvü olduğu İttihad vé Téréqqi partiyasının nézdindé féaliyyét göstérén УGénc qélémlérФ hérékatını ténzimléyir, hém dé УYeni felséféФ mécmuésindé yeni dünyagörüşün formalaşdırılmasına xidmét edén méqalelér néşr etdirirdi. Méhz onun redaktorluğu ilé işıq üzü görén УYeni hayatФ jurnalı férqli burjua baxışının simvoluna vé istinad nöqtésiné çévrilmişdi. Ziya Gökalp УGénc qélémlérФ mécmuésinin 1910-cu ildé çıxan 8-ci sayında dérc olunmuş УYeni hayat vé yeni kıymétlérФ adlı méqalésindé belé yazırdı: Уİctimai inkilap ne demektir? Eski hayatı beğenmeyerek yeni bir hayat yaratmak. Bilirsiniz hayat tabiri, gayet umumi bir manaya délalét eder. Bu kélimédé iktisadi, ailévi, bédii, felséfi, ahlaki, siyasi bütün hayatlar mündémictir. Yeni hayat démék, yeni iktisat, yeni éstétik, yeni felséfé, yeni ahlak, yeni hukuk, yeni siyasét deméktirФ.аа

аа Ziya Gökalp yeni héyatın ehkam olmadığını, zaman içindé daim déyişécéyi vé cilalanacağı fikrindé idi. O inanırdı ki, indi dominant mövqedé duran Qérb médéniyyéti mütléq ténézzülé uğrayacaq, çünkibu sivilizasiyanın rasional zémini vé sağlam idéoloji nüvési yoxdur. O, ancaq yalan vé böhtan üzérindé qurulduğundan méhvé méhkumdur. Méqsédi mézlumları ézmék, haqsızlığa saxta qanunlarla hüquqi don geyindirmék olan Qérb médéniyyétinin méğzini istismar, zéhmétkéşlérin haqlarının tapdanması téşkil edirsé belé médéniyyétin sonu labüddür, yaxındır. Ziya Gökalp iddia edirdi ki, alman filosofı Nitsşenin fövqélbéşér millétlér sırası gérçékléşérsé birinci sırada türk milléti dayanar.ааааа

Z.Gökalp ulusçuluq céréyanının felséfé, tarix, ictimaiyyat sahélérindéki inkişaf yollarını müeyyénléşdirérék XX ésrin milliyyét ésri olduğuna xüsusi olaraq diqqét étmişdi. Déyişén şertlér daxilindé türk médéniyyét, milli médéniyyétlé Avropa sivilizasiyasının birléşmésindén meydana gélécéyini iréli sürdü. Éhméd Ağaoğlu (1869Ч1939 ) isé sivilizasiyanı héyat forması kimi etiraf edir, bu méfhumun méişéti, téfékkürü vé idrakı ehtiva etdiyini düşünürdü. Ağaoğlu dünyanın budda-brahma, islam vé xristianlıqа sivilizasiyalarından ibarét olduğunu hesab edirdi. O, 1920-ci ildé qélémé aldığı УÜç médéniyyétФ adlı méqalésindéа qeyd olunan médéniyyétléri müqayisé édérék Avropa sivilizasiyasının évvélki iki uyqarlığı méğlub etdiyini yazır: Уyeniş gücü onun ( Avropa médéniyyétininЧR.É ) bütünündedir. Filan veya filan kısmında değildir. Onun başka uygarlıkları yenişi bütün unsurlarıylé, éksiklikléri érdémlériyledir. Bu uygarlıktan parçalar almak hiçbir sonuç verméz vé vermiyécéktir. Avrupa éndüstrisini öğüp, industralizmedén, sosyalizmdén kaçmak kabil olmadığı gibi düşüncé vé yazma hürriyyétini alıp, filan şeydén bahsolunmasını istémémék dé kabil déğildir. Yüzyıldan béri çabalayıp bir sonuca ulaşamayışımızın sébébi hép bu idaréi-maslahatçılık médéniyyéti parça halindé almak isteyişidirФ.ааа

а Türk édébiyyatında dini baxışlardan daha çox maddi var olana ésaslanan pozitivizm deyilén céréyan da XIX ésrin axırları vé XX ésrin évvéllérindé ictimai maraq doğuran céréyanlardan idi. Télimlériné göré matérializmdén ciddi şékildé férqlénmeyén pozitivistlér métaqalaktikaya inanmır, görünénа varlıqları reallıq kimi qébul edir, qalanları isé mistik xeyalların téhrifiа şéklindé deyerléndirirdilér. Osmanlı édébi mühitindé ténzimatla gérçékléşén pozitivizm qısa müddét érzindé böyük mésafé qét étmişdir. Avropa ictimai fikir tarixindé pozitivizmin banisi Auqusto Kont hesab olunur. Osmanlı édibi A.Midhat bu sahédé ilk işlérin müéllifi kimi qébul edilir.а

аааааааааааааааааааааааааааааааааааааааааааааа 7. аQaynaqlar

аааааааааааааааааааааааааааааааааааааааааааааааа Türk dilindé

1.Aka Niyaziаа Çağdaş türk tiyatrosuna toplu bakış, Ankara, 1965

2.Aka Niyaziа Yakup Kadri Karaosmanoğlu, İnsan-Ésér-Fikir-Üslup,

аааааааааааааааааааа İstanbul, 1960

3.Akıncı Gündüzа Türk romanında köyé doğru, A., 1961

4.Alangu Tahirа Cumhuriyéttén sonra hikayé vé roman, 3.c; İ; 1968

5.And Métinа 50 yılın türk tiyatrosu, İ; 1973

6.Aytaç Gürsélа Édébiyyat yazıları, A; 1990

7.Baydar Mustafaа Édébiyyatçılarımız né diyorlar, İ; 1960

8.Bézirci Asimаа On şair on şiir, İ; 1971

9.Binyazar Adnanа Toplum vé édébiyyat, İ; 1972

10.Cevdét Kudrétа Türk édébiyyatında hékayé vé roman, 1-2 c. İ; 1990

11.Çélik Naciа Romanda hésaplaşma, İ; 1971

12.Émil Birolа R.N.Güntékinin romanlarında şahıslar dünyası, İ; 1984

13.Énginünа İnci H.Adıvarın ésérlérindé Doğu vé Batı mésélési, İ;аа

аааааааааааааааааа аааааааааа1978аааааа

14.Féthi Naci Édébiyyat yazıları, İ; 1976

15.Féthi Naciа 100 soruda Türkiyédé roman vé toplumsal déğişmé,

ааааааааааааааааааааааааааа İ;1981аа

16.Géçér İlhan Cumhuriyét dönémindé türk şiiri, A; 1987

17.Hızlan Doğanа çağdaş édébiyyatımıza dipnotlar, İ; 1983

18.İléri Sélim Düşüncé vé duyarlık, İ; 1982

19.İléri Sélimа Çağdaşlık sorunları, İ; 1978

20.İlhan Atillaа Gérçékçilik savaşı 2. b. İ; 1980

21.Kantarcıoğlu Sévimа Türk vé dünya romanlarında modérnizm, A;

аааааааааааааааааааааааааа аа1981

22.Kaplan Mehmetа Édébiyyatımızın içindén, İ; 1978

23.Kaplan Mehmet Hikayé tahlilléri, İ; 1979

24.Kaplan Mehmet Şiirlér tahlilléri ( Cumhuriyét dönémi ), İ; 1980

25.Kaplan Mehmetа Tanpınarın şiir dünyası, İ; 1983

26.Yalçın Hüséyinа Édébiyyat anıları, İ; 1975

27.İnal M.Kémalа Son asır türk şairléri, 3.c.İ; 1988

28.Karaalioğlu S.Kémalа Résimli motifli türk édébiyyatı tarihi, 2.c. İ;ааааа .ааааааааа 1982

29.Özkırımlı Atillaа Türk édébiyyatı ansiklopédisi 3.c.

30.Adıvar H.É. Türk édébiyyatının son safha vé simaları, İ; 1919

31.Akgün Mehmetа Materyalizmin Türkiyeyé girişi vé ilkааааа étkiléri, A;аааа .аааааааааааа 1988

32.Akyüz Kénanа Modérn türk édébiyyatının ana çizgiléri, A; 1982

33.Éndéré Muzafférа Milli édébiyyat vé sonrası, İ; 1967

34.Géorgéon Françoisа Türk milliyétçiliyinin kökénléri, A; 1986

35.Kavcar Cahitа II Méşrutiyét dévrindé édébiyyat vé éğitim, A; 1984

36.Köprülüzadé M.Fuadа Bugünkü édébiyyat, İ; 1924

37.Sévéngil R.Ahméd Méşrutiyét tiyatrosu, İ; 1968

38.Şéhabéddin Cénabа Édébiyyatta Türkçülük, İ; 1920

39.Yücél Hasan Aliа Édébiyyat tarihimizdén, A; 1957

40.Türk dünyası él kitabı, 3.c; A; 1992

41.Hasan Ali Yücélа Édébiyyat tarihimizdénФ, Ankara, 1957.

42. Éski türk édébiyyatında nazım.

43. H.İpékténа УNaili Kadimin hayatı vé édébi kişiliğiФ

44. УGénc qélémlérФ mécmuésinin 1910-cu ildé çıxan 8-ci sayı

45.а Ş.Aktaşаа УY.K.KaraosmanoğluФ 1987.

46.╥ЎЁъ ┘рыъ ╪шЁш └эЄюыюцшёш. ╚ёЄрэсєы, 1972.

47.╨хЇшъ └∙ьхЄ ╤хтхэ¤шы. ╫р№√ь√ч√э ┘рыъ ╪ршЁыхЁш. ╚ёЄрэсєы, 1967.

48.╨хЇшъ └∙ьхЄ ╤хтхэ¤шы. ╔Ўчщ√ыырЁ сющєэцр ┘рыъ ╪ршЁыхЁш. ╚ёЄрэсєы,аа .аааааа 1995.

49.╘єрф ╩■яЁЎыЎ. ╥ЎЁъ ╤рч°ршЁыхЁш. └эърЁр, 1962, ц. IV.

50.╩хьры ╩рЁярЄ. ╥ЎЁъ ┼фхсшщрЄ√эфр ╤юёщры ╩юэєырЁ. ╚ёЄрэсєы, 1991.

51┬рёЇш ╠р∙шЁ ╩юcрЄЎЁъ. ╥ЎЁъ ┼фхсшщрЄ√ ╥рЁш∙ш. └эърЁр, 1970.аааааааааа .ааа 52.╥ЎЁъ ─шыш. ╥ЎЁъ ┘рыъ ┼фхсшщрЄ√ ▐чхы ╤рщ√ё√. ╤рщ√ 207, 1973.

ааа 53. ▀сфЎы ыш ╩ Ёшьют. ╥ЎЁъ р°√у яюхчшщрё√ ьЎрёшЁ ь Ё∙ ы ф .ааа ┴ръ√, 2002

54.Rüştü Şardağ. Édébiyyatımızda vatan duygusu. Ankara, X c. 1940.

55. Jéan Dény.а Fransa ilé Türkiyé arasında édébi mübadelélér. İstanbul, 1939, I c.

56. Mehmet kaplan. Nésir sanatı vé türk nésri. İ; 1945.

57. Füruzan Hüsrév Tökin. Osmanlı Türklérindé fikir harékétléri. A.,1951.

58. Ahméd Hamdi Tanpınar. Türk édébiyyatında céréyanlar. İ., 1959.

59.Tarık Z. Tunaya TürkiyéТnin siyasi tarihindé batılaşma harékétléri.Müşahéelér vé tézlér. İ., 1960.

60. Hilmi Ziya Ülkén. TürkiyéТdé çağdaş düşüncé tarihi. II c. İ., 1966.

61. Célal Sahir. Nazmımız hakkında. İ., 1929.

62. Réfik Ahmét. Yakın çağlarda türk tiyatrosu. İ., 1959.

63.Cévdét Kudrét. Türk tiyatrosunun dévirléré taksimi. A., 1973,ааааа .аааааааа VII c.

64. Mémét Fuad. Başlanğıçtan bugüné türk vé dünya tiyatro tarihi. .ааааааааа İ.,а 1961

65.Métin And. Gelénéksél türk tiyatrosu. İ., 1970.

66. Sabri Ésat Siyavuşgil. Romanda İstanbul vé ötési. İ., 1946. c.V.

67. Gündüz Akıncı. Türk romanında köyé doğru. A., 1961.

68. Mustafa Nihat Özön. Édébiyyatımızda münakaşalar. İ., 1939, Ic.

69. Ragip Hulusi Özdém. Tanzimattan béri yazı dilimiz. İ., 1940.

70. Agah Sırrı Lévénd. Türk dilindé gélişmé vé sadéléşmé safhaları. A., 1949.

71. İbnülémin Mahmut Kémal. Son asır türk şairléri.İ., 1930.

72. İbrahim Némci Dilmén. Tanzimat édébiyyatı tarihi notları. A., 1942.

73. Hilmi Ziya Ülkén. Tanzimata karşı.İ., 1938, I c.

74.sadréttin Célal Antél. Tanzimat maarifi. İ., 1940.

75. Ziyaéddin fahri. Tanzimatta ictimai hayat. İ., 1940.

76. Mehmet Kaplan. Garb édébiyyatı vé témaslar. İ., 1942, III c.

77. Nahit Bilga. Tanzimat vé tiyatro. İ., 1942.

78. Cévdét Périn. Türk romancılığında fransız tésiri nasıl başladı.аа .аааааааааа İ., 1943.

79. Pértév Naili Boratov. İlk romanlarımız. A., 1945.

80. İsmayıl Hami Danışménd. Türk tiyatrosunun ilk piyési. A.,ааааааааааааааааааааа .аааааааааа 1939.

81. Mehmet Rauf. Édébiyyatımız vé Avrupa. İ., 1901.

82. Ali Nüsrét. Sérvét-i fünun . İ., 1910.

83. Ércümént Ékrém. Sérvét-i fünuncular. İ., 1933.

84. Hikmét Kıvılcım. Sérvét-i fünunun otopsisi. A., 1933.

85.Mehmet Kaplan. Édébiyyati-cédidé vé Aşiyan. İ., 1945,II c.

86. Ali Ékrém. Şiirimiz. İ., 1945.

87. Réfik Ahmét.а Méşrutiyét tiyatrosu. A., 1940.

88. Özdémir Nutku. Darülbédayinin élli yılı. A., 1969.

89.Mehmet Rauf. Bizdé hikayé. A., 1997.

90. Halid Ziya. Yeni lisan. İ., 1938.

91. Cénab Şéhabéddin. Tahrib-i lisan. İ., 1928.

92. Hakkı Béhiç. Lisan-i adiЧlisan-i édébi. İ., 1909.

93. Samim Kocagöz. Tanzimat vé hikayé. İ., 1940.

94. Şéhabéddin Süleyman. Béyaz gölgelér. İ., 1934.

95. Yakub Kadri. Siyah vé Célal Sahir béy. İ.,1932.

96. Yusuf Ziya. İbda-i édébiyyat. İ., 1936.

97. Halidé Édib Adıvar. Türk édébiyyatının son safha vé simaları. İ., .аааааааа 1949.

98. Nüzhét Haşim. Milli édébiyyata doğru. İ., 1934.

99. Falih Rıfkı. Milli céréyanın zaféri. A., 1944.

100. Kénan Akyüz. Türk ocakları. A., 1986.

101.Cémil Yénér. Bir romancının dünyası vé romanlarındaki dünya.

ааааааа A., 1965.

102. İzzét Mélih. Méşhur simalar. İ., 1948.

103. Hakkı Süha. Édébi portrelér. İ., 1939.

104. Safvét Nézihi. Tiyatro kitapları. İ., 1967.

105. Nuréttin Artam. Mehmet Akif vé güzél İstanbul türkçési.а İ.1952.аааа

106а Atalay b. Arapça ilé türkçénin karşılaştırılması. İst., 1954.

107.Qordlévskiy V. Türkçénin Arapçaya étkisi. 1932.

108.Toylar B. Arabic words in Énglish. London, 1934.

109.İbrahim Énis. Min ésrari él luğa. İstanbul, 1968.

110.İbn él ésir. Él tarixi-l bahir fid-déulé él Atabikiyyé. İst., 1903.

111.İbn Mühénna cémaléddin. Hilyé él insan vé-l- hilyé él lisan. İst.

ааааааааааааааааааааааааааааааааааааааааааааа 1900.

112.Mahmud Kaşğari. Divani-luğati-t-türk., İst., 1940.

113.Murib Ali Ébdürréhim. Tarix-l éréb vé-l muslimin. İst.,1960.

114. Mustafa Marağai. Hidayétu-l talib. Leydén, 1901.

а115. İbn Ménsur él cévaliği. Él muéréb min él kélami-l écémi éla érébiyyéti.аааааааааааааааааа İst., 1914.а

116. Peyami Safa. Türk inkilabında bakışlar. İst., 1938.

117. Kénan Akyüz. Türk ocakları. A., 1986.аааа аааааааааааааа

118. Mehmet rauf. Sanat vé ahlak. İ., 1942.

ааааа 119. Métin And. Méşrutiyét dönémi türk tiyatrosu. A., 1981.

ааааа 119. Mehmet Béhcét yazar. Génc romancılarımız vé ésérléri. İ.,1937.аа

ааааа 120. Haldun Tanér. Yahya Kémal. İ., 1958.

аааа а121. Kazım Nami Duru. Ziya Gökalp. İ., 1949.

 аааа 122. Halit Fahri Ozansoy. Édébiyyatçılar géçiyor. İ., 1967.

 аааа 123. Nazım Hikmét. Bursa ceza evindén Va-Nulara Méktublar. A., 1970.

ааааа 124. Philip Hitti.а Origins of the İslamik state. New York. v 2; 1990.

ааааа 125.İlhan Arsel.ааа Arap milletçiliği ve Türkler. Ankara, 1999.

ааааа 126.Franna Rosenthal. The Maqaddimah an introdiction to history.

аааааа New York, 1958, v.I

ааааа 127. C.T. Harley. Jahiz of Basra to al Fath ibn Khaqan on the exploits of the

ааааааааааааа turks and the army of the khalifate in general. УJournal of the Royal As-

ааааааааааааа iatic SocietyФ. London. 1915, p.125.

аааааа 128. Oktay Rıfat.аааааааааааааа Perçemli sokak. İst., 1956.

ааааа 129. Eberhart V.ааааааааааааааа Çin tarixi. A., 1974.

ааааа 130.Abdülkadir Karahan. Fuzuli. Muhiti, hayatı ve şahsiyeti. A. 1989

ааааа 131. Abıyev A. Türk édébıyyatında satıra. Bakı, 1991.

ааааа 132. Babayev A. Nazim Hikmét. B, 1978.

ааааа 133. Éliyeva J. Çağdaş türk şerinin poetikası. B. 2000.

ааааа 134. Éhmédov É. Réşad Nurinin romanları. B. 1965.

ааааа 135. Énsérli M. Géncéli professor Éhméd Céféroğlu. B. 1996.

ааааа 136. Xéndan A. Yahya Kamal Béyatli yaradıcılığının sénétkarlıq xü-

ааааааааааааааааааааааааааааааааа siyyétléri. B. 2002.

аа ааа137. İsmayilov A. Nazim Hikmét, héyat vé yaradiciliq salnamési. B, 1990.

ааааа 138. Kérimov É. Türk aşıq poeziyası. B, 2002.

ааааа 139. Qasımova S. Haldun Tanerin bédii nésri. B, 1994.

ааааа 140. Qasimova S., Osmanova B. 1920-ci illér Azérbaycan métbuatinda

аааааааааааааа türk édébiyyatının tédqiqiné dair materiallar. B., 2003.аа

ааааа 141. Quliyev E. Türkiyé türk édébiyyatı ( XIX- XX ésrlér ). B., 2003.

ааааа 142.а Qulıyev E. УBakıya gedirém...Ф ( N.Hikmét vé Azérbaycan ). B., 1984.

ааааа 143.а Türk filologiyası méséléléri. I b., B., 1975.

ааааа 144.а Türk filologiyası méséléléri. II b., B., 1980.

ааааа 145.а Türkün sési. (tértibçi: É.Qoşalı ). B., 2002,

ааааа 146.аа Axmedov R.S. Literaturnıe protsesı v novoy turetskoy lıterature. B.,

ааааааааааааааааа аааааааааааааааааааааааа2002.

ааааа 147.а Axmedov R.S. Puti razvitiya turetskoy literaturı. B., 2001.

ааааа 148. Babaev A. Sotsıalnıe motivı v sovremennoy turet.dramaturqii. B.1982

ааааа 149. Babaev A. A. Nazım Xikmet. Jizn i tvorçestvo. Moskva, 1975.

аа ааа150. Voprosı turetskoy filoloqii. B.,v.I, 1971.

ааааа 151. Voprosı turetskoy filoloqii. B.,v.II, 1980.

 

аааааааааааааааааааааааааааааааааааааа Avtoreferatlar

ааааа

аааа 152. Xéndan A.R. Yahya Kamal yaradıcılığınnın sénétkarlıq xüsusiyyétléri.

ааааааа ааааааааааааааааааааааааааааааNDA, B., 2002.

ааааа 153.Résuli İ.Q. XX ésr Azérbaycan dramaturgiyasında Türkiyé mövzusu.

аааааааааааааааааааааааааааааааа NDA, B., 1998.

ааааа 154. Askerov Y.Ş. Literaturno-kritiçeskie vzqlyadı Nazıma Xikmeta. ADD,

аааааааа аааааааааааааааааааааааааааааB., 1974 .

аааа 155. Axmedov A. Reşad Nuri kak romanist. AKD, B., 1964.

аааа 156. Axmedov R.S. Osobennosti dramaturqii N.Kemalya. AKD, B., 1991.

аааа 157. Babaev A.A. Dramaturqiya Nazıma Xikmeta. AKD, B., 1967.

аааа 158. Kerimov A.İ. Sotsialnıe motivı v sovremennoy turetskoy aşukskoy poezii

аааааааааааааааааааааааааааааааааааа ( 1945-1975 ). AKD, B., 1979.

аааа 159. Kasumova S. Xudojestvennaya proza Xalduna Tanera. AKD, B., 1983.

аааа 160. Kulieva Q.A. Krestyanskiy vopros v turetskoy proze posle vtoroy mirovoy voynı ( v tvorçestve F. Baykurta, Samima kodjaqeza i K. Taxira ).

ааааааааааааа AKD, B., 1968.

ааааа 161. Kulieva-Kafkazlı X. Jizn i tvorçestvo karadjaoqlana. AKD, B., 1974.

ааааа 162. Kurbanov A.B. A. Xamid i eqo pesa УDoç İndiiФ. AKD, B., 1971.

ааааа 163. Melikov T.D. Turetskaya proza 60-x qq. XX v.AKD, M., 1968.

ааааа 164. Naxmedov A.P. Traditsii i novatorstvo v dramaturqii A. Nesina. AKD,

ааааааааааааааааааааааааааааааааааааааааа B., 1985.

ааааа 165. Osmanova B. R. Jizn i tv-vo M.Andaya. AKD, B., 1979.

ааааа 166. Rasulov A.A. Janr oçerka v turetskoy lit-re. AKD, B., 1983.

ааааа 167. Efendiev V.N. Tvorçeskiy put O.Xançerlioqlu. AKD, B., 1967.

а